Łukasz Tamkun Cechy SI, Społeczeństwo informacyjne(2)
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Łukasz Tamkun
Cechy społeczeństwa informacyjnego
Społeczeństwo informacyjne to formacja społeczno-ekonomiczna, która dopiero się konstytuuje, stymulowana przez rozwój technologii informacyjnych. Kierunki zmian w globalizującej się rzeczywistości umożliwiają uchwycenie tendencji i prawidłowości w procesie formowania się społeczeństwa informacyjnego, a tym samym pozwalają określić jego właściwości. Społeczeństwo informacyjne ma prowadzić do nowej jakości pod względem gospodarki, administracji publicznej, pozyskiwania energii, pracy, nauki, organizacji społeczeństwa oraz mediów.
Energia dotychczas była uzyskiwana głównie ze źródeł nieodnawialnych a jej pozyskiwanie następowało w sposób scentralizowany, obecnie widać wyraźne zwrócenie się ku energii odnawialnej, która umożliwia zdecentralizowany sposób jej produkcji. Obserwuje się proces indywidualizacji przekazu. Dokonuje się on poprzez powstawanie specjalistycznych pism, telewizyjnych kanałów tematycznych, a w szczególności przez internet, zapewniający dostęp do określonych informacji na żądanie.
Przewiduje się, że większość procesów produkcyjnych, usługowych, w tym dotyczących usług publicznych, zostanie przeprojektowane w ten sposób, że konsument będzie w ich centrum i stanie się czynnikiem je kształtującym. Usługi, które wiążą się z wykorzystaniem informacji, mogą być świadczone z dowolnego miejsca, stąd przewiduje się w niedalekiej przyszłości rozwój telepracy oraz nauki na odległość. Dłuższy czas spędzony na pracy w zaciszu domowym, spowoduje transformacje z modelu tradycyjnej rodziny nuklearnej, opartej na męskiej głowie rodziny, w kierunku rodziny opartej na partnerstwie obojga płci.
Wprowadzenie
Sformułowanie społeczeństwo informacyjne „johoka shakai”, zostało najprawdopodobniej pierwszy raz użyte w 1963 r. w artykule na temat ewolucyjnej teorii społeczeństwa opartego na przetwarzaniu informacji, napisanego przez japońskiego autora Tadao Umesao.
Nie ma jednej, powszechnie akceptowanej definicji społeczeństwa informacyjnego. Wielu autorów próbowało i nadal próbuje ująć to zjawisko w jedną spójną definicję. Pewne propozycje przedstawił H. Kubicek, który definiuje to pojęcie jako „formację społeczno-gospodarczą, w której produktywne wykorzystanie zasobu jakim jest informacja oraz intensywna pod względem wiedzy produkcja odgrywa dominującą rolę” lub „społeczeństwo, w którym jednostki- jako konsumenci, czy też pracownicy intensywnie wykorzystują informację”. Natomiast T. Goban-Klas oraz P. Sienkiewicz ujmują ten termin jako „społeczeństwo, które nie tylko posiada rozwinięte środki przetwarzania informacji i komunikowania, lecz środki te są podstawą tworzenia dochodu narodowego i dostarczają źródła utrzymania większości społeczeństwa”.
W dokumencie „ePolska - Plan działań na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce na lata 2001-2006”, społeczeństwo informacyjne definiuje się jako „nowy system społeczeństwa kształtujący się w krajach o wysokim stopniu rozwoju technologicznego, gdzie zarządzanie informacją, jej jakość, szybkość przepływu są zasadniczymi czynnikami konkurencyjności zarówno w przemyśle, jak i usługach, a stopień rozwoju wymaga stosowania nowych technik gromadzenia, przetwarzania, przekazywania i użytkowania informacji”. Natomiast w dokumencie opisującym projekt Wrota Polski, przygotowanym przez Komitet Badań Naukowych, społeczeństwo informacyjne jest definiowane jako „społeczeństwo, w którym znacząca część dochodu narodowego pochodzi ze sprzedaży usług uzyskiwania, przetwarzania, gromadzenia lub udostępniania informacji lub znaczna część dochodu pochodzi ze sprzedaży towarów i usług, zawdzięczających przewagę konkurencyjną efektywnym mechanizmom uzyskiwania, przetwarzania lub gromadzenia informacji oraz komunikacji, a ponadto telekomunikacja i informatyka zwiększa komfort obywateli, świadcząc im szereg usług w sposób efektywniejszy, czy wręcz świadcząc nowe usługi”. Społeczeństwo informacyjne jako kolejny etap rozwoju cywilizacyjnego.
Społeczeństwo informacyjne ma stać się nową formacją społeczno-ekonomiczną, która zgodnie z nazewnictwem socjologicznym nastąpi po epoce industrialnej lub nawiązując do uwarunkowań ekonomicznych, po formacji kapitalistycznej. Społeczeństwo informacyjne ma prowadzić do nowej jakości pod względem gospodarki, pracy, organizacji społeczeństwa, kultury i edukacji. Decydującym bodźcem dla rozwoju tego społeczeństwa jest fakt, iż informacja staje się podstawowym czynnikiem produkcji, obok ziemi (surowców), pracy i kapitału.
Uproszczona charakterystyka rozwoju ludzkości pozwala na wyodrębnienie trzech faz zwanych „falami”. Procesy te otrzymały taką nazwę ze względu na siłę i doniosłość ich oddziaływania oraz kształtowania rzeczywistości. „Pierwsza fala” to proces nazywany rewolucją agrarną, „druga fala” to rewolucja przemysłowa, a trzecia to rewolucja informacyjna. Podczas gdy społeczeństwo agrarne opierało się głównie na rolnictwie, w społeczeństwie industrialnym siłę napędową przemian stanowił przemysł. Natomiast proces nazywany „trzecią falą”, ma doprowadzić do powstania nowego ładu, w którym przewodnią siłą tworzącą stanie się informacja.
Cechy odróżniające społeczeństwo informacyjne od poprzedzających formacji
Obecnie na podstawie obserwacji procesu przemian cywilizacyjnych, można zaobserwować pewne prawidłowości, pozwalające nakreślić cechy charakterystyczne dla tego procesu, wskazujące na faktyczne przemiany społeczno-ekonomiczne. Pozwolą one porównać odmienność epok agrarnej, industrialnej i epoki informacji.
W społeczeństwie agrarnym produkcja energii odbywała się w sposób zdecentralizowany, w każdym gospodarstwie domowym w miarę potrzeb wytwarzano energię na własny użytek. Nie była ona produkowana w nadmiarze, tak aby zaspokajać potrzeby energetyczne innych domostw. Ponadto do pozyskiwania energii korzystano z zasobów odnawialnych na przykład poprzez wykorzystywanie drewna do opału.
Dla epoki industrialnej charakterystyczny był scentralizowany sposób pozyskiwania energii, głównie ze źródeł nieodnawialnych. Produkowano ją w jednym miejscu - elektrowni, wykorzystującej na przykład węgiel kamienny, brunatny, koks, z której następnie była rozsyłana do domostw za pośrednictwem magistrali przesyłowej, stanowiącej sieć łączącą elektrownię z odbiorcami.
Obecnie widać wyraźne zwrócenie się ku energii odnawialnej. Powracające kryzysy energetyczne, co pewien cykliczny okres powodują wysokie ceny surowców takich jak ropa naftowa, gaz ziemny. Są one bodźcem stymulującym powstanie takich rozwiązań jak na przykład silniki hybrydowe, które łączą różny sposób produkcji energii, wykorzystując energię kinetyczną oraz tradycyjne paliwo kopalne. Silniki te stosuje się na przykład w samochodach marki Toyota, Lexus, Honda. Podobnie w coraz większym stopniu wykorzystywane są biopaliwa, co sprzyja ochronie środowiska. Ponadto produkcja energii dla odbiorców indywidualnych, obecnie bardzo scentralizowana, przejdzie proces decentralizacji wraz z upowszechnieniem odnawialnych sposobów jej produkcji, na przykład poprzez wykorzystanie promieni słonecznych lub energii geotermalnej (co jest możliwe również w Polsce). Obecnie energia słoneczna znajduje zastosowanie w ogrzewaniu niektórych domostw za pomocą baterii słonecznych, jednak efektywne wytwarzanie tego rodzaju energii uzależnione jest od konstrukcji budynku. Mimo zauważalnych tendencji do wytwarzania energii w zdecentralizowany sposób, nadal powstają elektrownie, wykorzystujące jednak już tylko odnawialne źródła energii. Za przykład posłużyć może Australia, w której planuje się budowę elektrowni słonecznej, zwanej „Wieżą Słońca”. Ze względu na to, że w społeczeństwie informacyjnym zmierza się do jak najszerszego wytwarzania energii z zasobów odnawialnych, widoczne jest dążenie do ograniczania korzystania z energii produkowanej przez elektrownie wykorzystujące nieodnawialne źródła, na rzecz pozyskiwania jej między innymi przy użyciu energii geotermalnej. Najlepszym przykładem wykorzystania możliwości, jakie daje cieplna energia wnętrza ziemi jest Islandia, na której energia ta wykorzystywana jest nie tylko do wytwarzania energii elektrycznej, ale również w dużej mierze do ogrzewania znacznej liczby domostw, a zimą także do podgrzewania niektórych chodników. Mimo, iż w Polsce znajdują się znaczne zasoby ciepła ziemi, pozwalające wytwarzać energię ze źródeł odnawialnych na szeroką skalę, są one wykorzystywane w niewielkim stopniu, głównie na Podhalu.
W społeczeństwie agrarnym przekaz informacji był w dużej mierze ograniczony i zarezerwowany głównie dla elit społecznych, takich jak właściciele ziemscy, książęta i królowie. Informacje były przekazywane w sposób zindywidualizowany, często ustnie. Dla przeciętnej osoby żyjącej w realiach społeczeństwa agrarnego, wiedza o świecie kończyła się na znajomości miejsca zamieszkania wraz z najbliższymi okolicami. Tradycyjne media takie jak prasa, radio, telewizja pojawiły się dopiero w epoce industrialnej. Były one przygotowywane dla masowego odbiorcy, za ich pomocą przekazywano zestandaryzowaną treść. Zjawisko to zostało określone terminem mass media. Obecnie, w dobie społeczeństwa informacyjnego tracą one na znaczeniu. Obserwuje się proces indywidualizacji przekazu. Dokonuje się on między innymi poprzez powstawanie specjalistycznych pism, charakteryzujących się niskim nakładem i wąską grupą odbiorców, do których należą na przykład Honda Tuning Magazine i produkcję telewizyjnych kanałów tematycznych, takich jak Extreme. Szczególną rolę w procesie indywidualizacji przekazu odgrywa internet, który jest interaktywnym medium zapewniającym dostęp do określonych informacji na żądanie. Pozostałe media wykorzystując możliwości jakie daje internet oferują swoje odpowiedniki wyłącznie w formie elektronicznej. Przykładem czasopisma, które występuje jedynie w formie elektronicznej i jest dostępne na stronie internetowej jest magazyn Inkluz. Podobnie w przypadku telewizji, istnieją obecnie kanały nadawane jedynie za pośrednictwem internetu, takie jak WPtv. Siłą internetowej telewizji jest jej interakcyjność, która umożliwia widzom wpływanie na emitowaną treść. Próby wprowadzenia interakcyjności występują obecnie również w przypadku tradycyjnych kanałów telewizyjnych, na przykład kanał 4FunTV umożliwia przesyłanie komunikatów uczestników, które są na żywo prezentowane podczas emisji. Natomiast kanał TVNGra polega całkowicie na interakcji z widzem. Coraz bardziej popularne stają się również radia internetowe, nadawane nawet dla kilkunastu odbiorców. Przykładowym serwisem agregującym informacje w formie bazy danych o aktualnie nadających rozgłośniach jest Shoutcast. Poza tym internet umożliwia świadczenie usług, które polegają na udostępnianie treści na żądanie odbiorcy. Muzyka, czy też video na żądanie są obecnie wprowadzane do powszechnego użytku. W przypadku materiałów chronionych prawem autorskim, dostęp do tego typu usług często jest oparty na abonamencie lub możliwy za niewielką opłatą, a rozpoczęcie świadczenia usługi jest natychmiastowe lub z rozpoczyna się z chwilą uiszczeniu opłaty. Za przykład usługi video na żądanie może posłużyć VoD na platformie „n” lub videostrada tp. Istnieją również wyspecjalizowane platformy, udostępniające nieodpłatnie materiały video na żądanie, za zgodą ich autorów. Należą do nich między innymi YouTube i Google Video. Usługę muzyki na żądanie świadczą takie serwisy jak iTunes, Napster.
Ogromne zmiany zaszły również w sferze wytwarzania dóbr. Społeczeństwo agrarne utrzymywało się w większości z uprawy ziemi. Produkowano przede wszystkim na własne potrzeby, rzadko kiedy z myślą o sprzedaży plonów. Produkcja odbywała się głównie w oparciu o własną pracę. W epoce industrialnej nastąpiła standaryzacja produkcji, która przyjęła masowy charakter. Cel ten został osiągnięty w wyniku usprawnienia procesu wytwarzania dóbr przez zastosowanie maszyn, automatów. Obecnie największą popularnością cieszy się koncept ograniczonej standaryzacji, gdyż ostatecznie produkt zostaje w końcowej fazie produkcji dostosowany do lokalnych potrzeb. Dzieje się tak między innymi w przypadku produkcji samochodów osobowych, które dostosowywane są do rynków europejskiego, japońskiego i amerykańskiego. Natomiast na poziomie poszczególnych krajów ograniczona standaryzacja widoczna jest na przykład w produkcji proszków do prania na rynek polski i niemiecki. Proszki tej samej marki mają różną jakość, mimo jednakowej ceny. Wkrótce takie rozwiązanie również stanie się archaiczne. Zauważyć można tendencję, zgodnie z którą procesy produkcji i świadczenia usług zostaną w przyszłości przeprojektowane w ten sposób, że konsument będzie w ich centrum i stanie się czynnikiem je kształtującym. Wówczas zarówno produkcja, jak i świadczenie usług będą mogły być dopasowywane do indywidualnych potrzeb konsumentów. Współcześnie podejmuje się próby wprowadzenia tej idei. Konsument za pomocą specjalnego oprogramowania dostępnego na stronie internetowej producenta samochodów marek na przykład Toyota, Lexus oraz Honda może dopasować samochód do swoich preferencji i potrzeb dobierając wyposażenie, kolor i inne parametry pojazdu. Podobnie dzieje się z wykorzystaniem serwisu koszulki.onet.pl, gdzie konsument ma możliwość zaprojektowania dostosowanej do swoich potrzeb estetycznych koszulki, czapki, bielizny i innych akcesoriów. Obecnie istnieje również możliwość tworzenia i drukowania dowolnych obiektów trójwymiarowych za pomocą drukarek 3D. W ten sposób konsument otrzyma narzędzie, za pomocą którego będzie mógł samodzielnie produkować kolorowe przedmioty o jednolitej strukturze materiału.
Wraz ze wzrostem popularności internetu, który pozwala na nieskrępowaną i szybką wymianę informacji, pojawiła się możliwość jego gospodarczego wykorzystania. W krótkim okresie czasu zrodził się handel elektroniczny, elektroniczne usługi finansowe, marketing internetowy, które stały się podwalinami dla gospodarki elektronicznej. W społeczeństwie informacyjnym gospodarka ta będzie z upływem czasu przybierała na znaczeniu. Przedsiębiorstwa prowadzą działalność gospodarczą z wykorzystaniem internetu w dwojaki sposób. Większość podmiotów gospodarczych wspomaga tradycyjną działalność poprzez aktywną obecność w internecie. Inne natomiast działają wyłącznie z wykorzystaniem tego medium, zaliczają się do nich takie potentaty rynkowe jak eBay, czy Allegro.
Tradycyjnie zarówno w społeczeństwie agrarnym jak i industrialnym można wyodrębnić nierównorzędne relacje między podmiotami występującymi w gospodarce. Istnieje umowny podział na usługodawcę i usługobiorcę. Podobne relacje można zauważyć także obecnie. W ten sposób funkcjonują między innymi strony www, które stanowią podstawowe narzędzie prowadzenia działalności gospodarczej. Komuter-klient występuje o wykonanie danej usługi, a komputer-serwer usługę udostępnia i wykonuje. Niniejszy model klienta- usługobiorcy i serwera-usługodawcy zostanie w dużej mierze zastąpiony przez relacje typu peer-to-peer, czyli takie, gdzie usługodawca jest jednocześnie usługobiorcą i odwrotnie.
Szerszy dostęp do informacji za pomocą różnych narzędzi i kanałów komunikacyjnych oferujących wyspecjalizowaną treść, spowoduje wzrost samodzielności konsumenta w rozwiązywaniu problemów dotyczących wielu produktów i usług. Ponadto wzrost wiedzy oraz umiejętności sprawi, że wiele usług będzie mogło być wykonywanych przez konsumenta samodzielnie, tym samym stanie się on usługodawcą dla samego siebie.
Wyraźnie widocznej transformacji na przestrzeni dziejów, od epoki agrarnej do informacyjnej, uległ także pieniądz. Początkowo miał on postać kruszca. W epoce agrarnej pieniądz oprócz pełnienia tradycyjnej funkcji miernika wartości, sam był wykonany z wartościowego materiału. Monety bito między innymi z platyny, złota, srebra, i miedzi. Z upływem czasu pieniądz zatracał swoje powiązanie z kruszcem, aż do osiągnięcia formy symbolicznej w postaci banknotów (biletów) i bilonu w epoce industrialnej. Obecnie, na progu społeczeństwa informacyjnego, pieniądz staje się wyłącznie informacją. Jest on niezależny od nośnika materialnego, dostępny na żądanie i precyzyjny.
Społeczeństwo informacyjne przyniesie również zmiany w sposobie wykonywania pracy. Do tej pory bowiem była ona oparta na sile mięśni w epoce agrarnej, zastępowanej później przez maszyny w erze przemysłowej. Obecnie coraz mniej miejsc pracy, możliwych do poddania procesowi algorytmizacji dostępnych jest dla siły roboczej. Można przypuszczać, że praca człowieka będzie stopniowo coraz bardziej zastępowana przez odpowiednio zaprogramowane maszyny wykonujące zautomatyzowane procesy. Z drugiej strony jednak, wzrasta popyt na zawody, w których wymagana jest umiejętność twórczego myślenia. Zgodnie z obecnym stanem wiedzy, procesy twórcze mogą być jedynie wspomagane przez sztuczną inteligencję, ale nie przez nią zastąpione. Zmieniło się również podejście do nauki. Podczas gdy w epoce agrarnej panował analfabetyzm i nauka dostępna była tylko dla elit społecznych, a większości społeczeństwa wystarczały podstawowe umiejętności przekazywane z pokolenia na pokolenia, to w epoce industrialnej dostrzegano potrzebę edukacji. Stawiano na wyuczenie konkretnego zawodu, który wykonywano przez całe życie. W dobie społeczeństwa informacyjnego natomiast wskazuje się na potrzebę nauki i doskonalenia zdobytych umiejętności przez całe życie.
Rozwój infrastruktury sieciowej, łączącej różne urządzenia, pozwala na swobodny przepływ informacji. Zatem usługi, które wiążą się z wykorzystaniem informacji, mogą być świadczone z dowolnego miejsca, stąd przewiduje się w niedalekiej przyszłości rozwój telepracy oraz nauki na odległość. W związku z tym codzienne migracje ludności do zakładów pracy mogą zmniejszyć swoją intensywność.
Dłuższy czas spędzony na pracy w zaciszu domowym, spowoduje transformację z modelu tradycyjnej rodziny nuklearnej, opartej na męskiej głowie rodziny, w kierunku rodziny opartej na partnerstwie obojga płci. Telepraca będzie mogła być wykonywana przy współdziałaniu wszystkich członków rodziny, a nauka będzie mogła odbywać się w zaciszu domowym, co pozytywnie wpłynie na więzi rodzinne. „Ośmiogodzinny” model pracy będzie wykorzystywany coraz rzadziej.
Rozwój społeczeństwa informacyjnego jest motorem dla przemian we współczesnej administracji publicznej, w której nastąpi reengineering procesów, mający na celu usprawnienie świadczenia usług publicznych. Obywatele i przedsiębiorcy uzyskają możliwość obsługi przez instytucje administracji publicznej drogą elektroniczną. Coraz więcej spraw administracyjnych w różnych dziedzinach będzie rozstrzyganych online. Będzie postępowała dysproporcja czasowa i jakościowa między sprawą załatwianą elektronicznie i w sposób tradycyjny, co spowoduje, że więcej osób przekona się do usług publicznych oferowanych za pośrednictwem internetu.
Zakończenie
Mimo, iż analiza rozwoju ludzkości w podziale na społeczeństwo agrarne, industrialne i informacyjne wydaje się uproszczona, to pozwala ona na uchwycenie pewnych istotnych prawidłowości. Są one trudne do zaobserwowania, gdyż rozwój poszczególnych obszarów ziemskich jest niejednorodny. Nadal na świecie występują rejony, które z łatwością można przyporządkować do społeczeństwa agrarnego. Mimo swej ułomności, opis w tak uproszczonej formie pozwala na określenie kierunków zmian, jakie zachodzą w otaczającej rzeczywistości, a w szczególności na wgląd w cechy, które prawdopodobnie będzie posiadać formacja nazwana społeczeństwem informacyjnym. W świetle powyższych rozważań nasuwa się wniosek, iż obecnie w skali globalnej występują pewne cechy właściwe dla społeczeństwa informacyjnego oraz właściwe dla społeczeństwa industrialnego. Zatem można zaryzykować twierdzenie, że ludzkość znajduje się na progu społeczeństwa informacyjnego.
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]