ĹšWIÄ„TECZNE OBYCZAJE, śpiewniki, nuty(1)
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ŚWIĄTECZNE OBYCZAJE
Choinka
Nie można dziś określić nawet w sposób przybliżony od kiedy iglaste drzewko zaczęto
kojarzyć z obchodami świąt Bożego Narodzenia. Wiadomo natomiast, że w wielu
kulturach i religiach drzewo, zwłaszcza iglaste jest symbolem życia, płodności,
odradzania się i trwania. Podejmowano wiele prób biblijnego uzasadnienia
wprowadzenia do domów bożonarodzeniowego drzewka, jednak nie znaleziono nigdy
bezpośrednich źródeł pisanych, do których można byłoby się odwołać. Faktem jest, iż na
jednym z miedziorytów z roku 1553, obok żłóbka widnieje drzewko jodłowe ozdobione
gwiazdą i świeczkami. Następne lata potwierdzają występowanie choinki, nawet w
mieszkaniach prywatnych w dniu obchodów Bożego Narodzenia. Zwyczaj te stał się
powszechnym w mieszczańskich rodzinach niemieckich, tyrolskich, austriackich
promieniując stamtąd, zwłaszcza w wieku XIX, na pozostałe kraje europejskie i
pozaeuropejskie. Ważne były, rzecz jasna, ozdoby choinkowe. Im również nadawano
głębszy sens. I tak na szczycie drzewka zawieszano gwiazdę symbolizującą gwiazdę
betlejemska, w zawieszanych jabłkach widziano echo biblijnego jabłka Adama i Ewy,
papierowe łańcuchy rozpoznawano jako okowy zniewolenia grzechowego czy nawet
politycznego (w okresie rozbiorów), Oświetlenie choinkowe miałoby wskazywać na
Chrystusa, który przyszedł na świat jako „światło dla pogan”. Zaś żywe zielone drzewko
miałoby symbolizować Chrystusa — źródło wszelkiego życia. Warto o tym pamiętać
strojąc swoje świąteczne drzewko. A ubiera się je dopiero w wieczór wigilijny. Aby jednak
zapalić świeczki, trzeba poczekać na pojawienie się na niebie pierwszej gwiazdy.
Wieczerza wigilijna
Tradycja rodzinnej, uroczystej wieczerzy jest dzisiaj bardzo mocno zakorzeniona w
polskich domach. Obyczaj ten zauważono i zapisano już w XVII w., choć przypuszcza
się, że był praktykowany już dużo wcześniej. Jego istotnym elementem jest zachowanie
postu. Wieczerzę poprzedza przygotowanie choinki, jak też domowej szopki. Pod białym
obrusem kładzie się kilka kłosów siana (symbolika szopki betlejemskiej). Do stołu
zasiada się po ukazaniu pierwszej gwiazdy na niebie. Uczestnicy kolacji dzielą się białym
opłatkiem, składają życzenia, wybaczają wzajemne urazy. Przyjęło się pozostawienie
wolnego nakrycia przy stole dla ewentualnego gościa lub też symbolicznie dla Chrystusa.
Były i są różne przesądy dotyczące ilości i zawartości potraw wigilijnych. Najczęściej
podaje się zupę rybną czy migdałową, barszcz, potem grzyby z kapustą, ryby gotowane
lub pieczone (najczęściej karp w szarym sosie), kluski z makiem, kompot z suszonych
owoców, itd. Na ogół przygotowuje się 7,9 względnie 12 potraw. We wschodnich
regionach obowiązkowo podaje się kutię(gotowaną pszenicę lub jęczmień z miodem,
orzechami i migdałami). Po skończonej wieczerzy śpiewa się kolędy i obdarowuje
prezentami.
1
Opłatek
Wigilijny zwyczaj łamania się opłatkiem należy do najtrwalszych i najżywszych tradycji
Bożego Narodzenia. Dzielenie się opłatkiem, choć niekoniecznie w Wigilię, praktykowali
już najwcześniejsi chrześcijanie — otrzymywali go ci, którzy nie byli na mszy. Od dawna,
tuż przed wieczerzą, łamano się opłatkiem z członkami rodziny, służbą, kolędnikami i
oczywiście duchami przodków. Nawet zwierzęta gospodarskie dostawały opłatek od
swego gospodarza.
Nie ma solidnego studium, które wskazałoby kiedy i w jakich okolicznościach ta tradycja
zakorzeniła się w Polsce. Najstarsza wzmianka źródłowa pochodzi z końca XVIII wieku.
Dzisiaj jest to już wyłącznie polski zwyczaj, którego najważniejszym przesłaniem jest
pojednanie. Dzieląc się opłatkiem składamy sobie życzenia dobra wszelakiego,
zapominamy o urazach, wybaczamy winy.
Kolędy
Wyraz kolęda pochodzi od łacińskiego słowa „calendae”, oznaczające pierwszy dzień
miesiąca. W starożytnym Rzymie uroczyście obchodzono szczególnie calendae
styczniowe, kiedy to konsulowie prawnie obejmowali swój urząd w całym imperium
rzymskim. Przy reformie kalendarza (46 r. przed naszą erą), zadekretowanym przez
Cezara Juliusza (stąd „kalendarz juliański”) potwierdzono 1 stycznia jako początek roku
administracyjnego. W Rzymie obchodzono to bardzo uroczyście. Odwiedzano się,
obdarowywano podarkami, śpiewano okolicznościowe pieśni. Wraz z przyjęciem
chrześcijaństwa zwyczaje te stopniowo powiązano z początkiem rachuby nowego czasu
„nowej ery”, czyli narodzin Chrystusa. Kolęda w Polsce oznacza przede wszystkim pieśń
religijną, związaną tematycznie z narodzinami Chrystusa. Najstarsza polska kolęda
„Zdrów bądź królu anielski” pochodzi z 1424 roku, choć sam termin kolęda utrwalił się
dopiero w XVII w. W okresie tym powstawało wiele pastorałek i kolęd. Inne śpiewali
zakonnicy, inne arystokracja, mieli też swoje kolędy kupcy i pozostałe stany. Niektóre
kolędy autorskie znane są do dziś: „Przybieżeli do Betlejem pasterze” i „Przy onej górze”
J. Żabczyca, „Bóg się rodzi” F. Karpińskiego, „Mizerna, cicha” T. Lenartowicza. Jednak
kolędy powstawały też dzięki twórcom anonimowym. Tłumaczono je z łaciny czy z
języków krajów sąsiedzkich. Jakkolwiek większość kolęd powstała w łonie kościoła
katolickiego, nie brak jednakże kolęd luterańskich, kalwińskich czy husyckich. Kolędy są
zjawiskiem kulturowym, zwłaszcza w Polsce, gdzie ilość znanych i opisanych kolęd
osiąga liczbę ponad pół tysiąca.
Prezenty gwiazdkowe
Powszechna praktyka wzajemnego obdarowywania się prezentami (zwłaszcza dzieci)
związana była pierwotnie z kultem i życiorysem św. Mikołaja, biskupa diecezji Bari
(Włochy), wielkiego jałmużnika żyjącego w IV wieku. Jego niezwykła hojność, troska o
biednych, stały się symbolem i uosobieniem miłości każdego bliźniego. Właśnie w
2
okresie świąt bożonarodzeniowych znalazła swoje logiczne uzasadnienie i to już w
średniowieczu. Dzisiejszą tradycję wręczania świątecznych prezentów zawdzięczamy
Marcinowi Lutrowi, który w 1535 roku domagał się, aby protestanci zaniechali zwyczaju
„św. Mikołaja”, a prezenty dawali swoim dzieciom jako dar samego „Dzieciątka Jezus”. Z
czasem wszystkie kraje chrześcijańskie, także katolickie przyjęły tę praktykę. Jednakże
ślad dawnej tradycji biskupa — św. Mikołaja nadal rozpoznajemy w postaci tzw.
gwiazdora ubranego w szaty biskupie, z mitrą i pastorałem, względnie nazywanego
wprost Santa Claus (kraje anglosaskie) czy Sinterklaas (Holandia). To on w wigilię
Bożego Narodzenia przynosi nadal prezenty, to dzieci nadal ze swoją dziecięcą wiarą
piszą do niego listy.
3
[ Pobierz całość w formacie PDF ]