[O] Historia Gospodarcza pytania 22-40 (19), Historia gospodarcza - materialy
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
22: Zasady reformy rolnej w Polsce w 1944r.
22 lipca Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) wydał manifest do narodu polskiego. Obok postanowień dotyczących władzy, państwa istotną część stanowiła zapowiedź reformy rolnej, która miała dotyczyć majątków przekraczających 50 ha. Przewidywano też konfiskatę majątków niemieckich i zwrot zagrabionych własności prawowitym właścicielom. Zapowiedź tę potwierdzono specjalnym dekretem PKWN o przeprowadzeniu reformy rolnej z 06.09.1944r. Bazę do realizacji zamierzeń miały stanowić gospodarstwa należące do Niemców lub osób z nimi współpracujących, państwowe nieruchomości ziemskie oraz wszystkie majątki prywatne jeśli ich rozmiar przekraczał 100 ha powierzchni ogólnej lub 50 ha użytków rolnych, zaś dla województw: pomorskiego, poznańskiego i śląskiego, jeśli ich rozmiar łączny przekraczał 100 ha powierzchni ogólnej. Od 1950r. bazę zasiliły majątki kościelne. Celem reformy rolnej było upełnorolnienie gospodarstw karłowatych (do 2ha) i małorolnych (2-5 ha) oraz tworzenie nowych, samodzielnych gospodarstw dla bezrolnych i dzierżawców. Wywłaszczenie miało następować bez odszkodowania, w zamian otrzymywano gospodarstwo określone przez organy kompetentne. Ogół pozyskanej ziemi dzielono między robotników i dzierżawców. Część natomiast miała zostać niepodzielna, służąc celom ogólnospołecznym. Obdarowany był zobligowany do zapłaty za otrzymany grunt orny wartością równą przeciętnym planom rocznym. Spłata następowała w ciągu 10-20 lat, zaś uzyskane fundusze zasiliły Państwowy Fundusz Ziemi, który pokrywał koszty reformy. Przy okazji powołano całą sieć agentur i instytucji: urzędy ziemskie, gminne komisje reformy rolnej, które miały czuwać nad prawidłową realizacją planu. Rola komisji sprowadzała się do informowania o możliwościach, jakie daje dekret, lecz często zaniechano tego. Urzędy administracyjne sprawowali częściowo wrogowie reformy (sabotaż) To wywoływało nieufność i brak wiary chłopów w hasła PKWN. Dodatkowo zniechęcał chłopów terror ze strony rodzinnego prawicowego podziemia. Wobec tego do przeprowadzenia reformy powołano szereg brygad aktywistów robotniczych, którzy usunęli sabotujących z urzędów i rozpoczęli uświadamianie chłopów. Przeprowadzenie reformy utrudniały grupy podziemia (organizacje zbrojne), które zabijały dzielących ziemią i tych, którzy ją objęli. Dodatkowo coraz bardziej uwidaczniały się zniszczenia wojenne, brak wyposażenia itp.
Na terenach byłego zaboru rosyjskiego potrzeby były większe niż istniejące zapasy gruntów, wobec czego w wyniku parcelizacji tworzą się gospodarstwa małe. Odwrotna sytuacja istniała na terenie byłego zaboru pruskiego, gdzie zresztą różnie podchodzono do uzyskania ziemi na własność. Preferowano raczej spółdzielczą gospodarkę. Zmiany na stanowisku ministra rolnictwa - Stanisław Mikołajczyk uaktywniła poczynania grup prawicowych, wywołując nawet roszczenia obszarników do zwrotu wywłaszczonych majątków. Masowo pojawiają się orzeczenia nakazujące zwrot rozparcelowanej ziemi, robotnicy rolni zwracają akty nadania ziemi. Państwo próbuje ratować sytuację, stwarzając dla gospodarstw partycypujących w programie szereg udogodnień finansowych, szansę wzrostu areału. To trochę wytłumiło wrogie tendencje i spowodowało ponowne przyjmowanie aktów. Jak było już powiedziane część majątku pozostała pod zarządem państwowym, zasilając PAŃSTWOWE NIERUCHOMOŚCI ZIEMSKIE (PNZ). Skutkiem reformy było zlikwidowanie obszarnictwa jako klasy społecznej, zaś chłopi otrzymali ziemię na własność. Przeciętna powierzchnia tzw. nadziału wyniosła 3 ha, zaś udział w reformie wzięło ok. 400 tys. rodzin. Chłopi zostali również uwolnieni od długów wobec państwa, banków i osób prywatnych, co ostatecznie likwiduje przeżytki feudalizmu. Efektem reformy był wzrost liczby gospodarstw średnich, co określa się jako "ześredniaczenie wsi". Wzrasta liczba ha ziemi przypadająca na osobę ludności rolniczej z 1 ha w 1931r. do 1,5 ha w 1950r. Zmieniła się również struktura własnościowa i agrarna:
gospodarstwa indywidualne 82%
spółdzielnie produkcyjne 2,5%
własność państwowa - 16,4%
W środkowej części kraju i wschodniej dominują gospodarstwa drobne, zaś na zachodzie dużo małych gospodarstw indywidualnych i dużych gospodarstw państwowych.
23: Nacjonalizacja przemysłu w Polsce.
Podstawowe założenia polityki w zakresie stosunków własnościowych zostały określone w manifeście PKWN z 22 VII 1944r. Zakładano:
- konfiskatę majątku niemieckiego i przejęcie pod zarząd państwowy zakładów bez właścicieli
- zwrot własności zagrabionej przez Niemców instytucjom, Kościołowi oraz średnim i drobnym przemysłowcom.
Po zakończeniu wojny dawni właściciele podjęli starania w celu odebrania swoich przedsiębiorstw. Klasę robotniczą reprezentowały 2 partie: Polska Partia Robotnicza (PPR) i Polska Partia Socjalistyczna (PPS). Partie robotnicze w 1945r. sformułowały postulat nacjonalizacji wielkiego i średniego przemysłu, a także zwrócenia dawnym właścicielom opuszczonych przez nich podczas wojny mniejszych zakładów pracy, które nie miały tak kluczowej roli w gospodarce. W Londynie urzędował rząd uznawany przez U.K. i USA na czele ze Stanisławem Mikołajczykiem, który po powrocie w 1945r. utworzył Polskie Stronnictwo Ludowe, które stanęło w opozycji do postulatów wysuwanych przez PPR i PPS - nacjonalizacji. PSL forsowało politykę restytucji systemu kapitalistycznego, politykę stworzenia dużych, bogatych gospodarstw chłopskich. Tymczasem aktywnie działa PPR i PPS, które dla realizacji swych zamierzeń podpierają się aktami prawnymi. 02.03.1945r. dekret określający zasady zwrotu przedsiębiorstw opuszczonych. Państwo nie stało się właścicielem opuszczonych zakładów, lecz jedynie tymczasowym administratorem.
Partie robotnicze nadal aktywnie działają, aktywizują doprowadzając do ustawowego usankcjonowania nacjonalizacji przemysłu. 3 I 1946r. została uchwalona przez Krajową Radę Narodową Ustawa o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej.
Zarządzała między innymi:
- przejęcie na własność państwa bez odszkodowania przedsiębiorstw, które należały do Niemców lub ich spółek oraz osób, które zbiegły do nieprzyjaciela.
- za pewnym odszkodowaniem przechodziły na własność państwa wszystkie pozostałe przedsiębiorstwa w 17 działach produkcji (górnictwo, energetyka, lekki).
- nie przejmowano zakładów przemysłu budowlanego zatrudniających poniżej 50 osób.
- nie podlegały ustawie przedsiębiorstwa spółdzielcze i samorządowe.
- wysokość odszkodowań ustala specjalna komisja.
- przedsiębiorstwa nie podlegające ustawie winny być zwrócone osobom uprawnionym.
Celem nacjonalizacji było:
- zapewnienie odbudowy i rozwoju gospodarki polskiej
- wyzwolenie spod zależności od kapitału zagranicznego, która spowodowała zastój gospodarczy przed wojną.
- likwidacja burżuazji w Polsce i możliwość "socjalistycznej przebudowy naszego kraju".
Sprzeciwiło się takiemu biegowi rzeczy PSL postulując przejmowanie zakładów zatrudniających co najmniej 100 osób. To jednak zbytnio zasiliłoby sektor prywatny i oddało spod kontroli państwa cały niemal przemysł elektrotechniczny, papierniczy. Warto zauważyć, że jednocześnie przyjęto ustawę o popieraniu inicjatywy prywatnej. W późniejszym okresie państwo uzyskało pełne prawo dysponowania zakładami, będącymi w jego rękach. Zakłady, które przejęto za pewnym odszkodowaniem, starano się utożsamić i tłumaczyć, że w istocie poprzednio stanowiły własność kapitału niemieckiego, co państwo zwalniało z odszkodowań. Utrwalenie się stosunków własności pozwoliło na opracowywanie pewnych planów i koncepcji gospodarczych.
Głównie przy pomocy Głównej Komisji do Spraw Upaństwowienia Przedsiębiorstw oraz komisji wojewódzkich do 1 X 1948r. upaństwowiono 35215 przedsiębiorstw. Proces nacjonalizacji przemysłu prawnie zakończono w 1958r. Nie ulega wątpliwości, że ustawa o upaństwowieniu przemysłu miała charakter ideowo - doktrynalny. Za jednym posunięciem pozbawiała swoich głównych wrogów politycznych zaplecza (finanse) oraz sama zdobywała silną pozycję.
24: Plan trzyletni.
Podstawę do jego przygotowania stanowiły doświadczenia zebrane przy konstruowaniu koncepcji gospodarczych tuż po wykrystalizowaniu się stosunków własnościowych. Początkowo w 1945r. opracowano plany odcinkowe dla poszczególnych gałęzi. 01.01.1946 Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów (KERM) uchwalił plan dotyczący większości gałęzi. Zaś utworzony jesienią 1945r. przy KERM-ie Centralny Urząd Planowania opracował plan inwestycji w 1946r.
21.09.1946r. Krajowa Rada Narodowa podjęła uchwałę zawierającą wytyczne planu gospodarczego do końca 1949 r. Zadania planu określa ustawa uchwalona przez Sejm 2 lipca 1947r., traktując "podniesienie stopy życiowej pracujących warstw powyżej poziomu przedwojennego" priorytetowo. Miało to się dokonać drogą:
- utrwalania ustroju i przebudowy społeczno - gospodarczej kraju.
- wyrównania szkód wojennych.
- scalenia Ziem Odzyskanych z resztą kraju z wykorzystaniem wybrzeża.
- rozszerzenia udziału kraju w gospodarstwie światowym.
- powrotu do kraju Polaków, którzy wyjechali w związku z działaniami wojennymi.
- obniżenia kosztów własnych i wzrostu wydajności.
- wzrostu udziału usług i przemysłu w ogólnej produkcji.
- rozwoju handlu zagranicznego.
Już na 1949 rok ustawa zakładała przekroczenie przedwojennej produkcji przemysłowej, wzrost produkcji na głowę ludności w rolnictwie. Realizując cały plan zamierzano zakończyć odbudowę gospodarki. Warto dodać, że plan nie przewidywał budowy nowych zakładów.
W wyniku znacznych zniszczeń wojennych Polska uzależniona była od pomocy gospodarczej z zagranicy. Poza bezzwrotną pomocą od UNRRA Polska zaciągnęła znaczne kredyty zagraniczne - głównie od Rosji. Stany Zjednoczone z niepokojem patrzą na przewroty w Europie i w 1947 prezydent Harry Truman oświadczył, że USA będzie udzielać pomocy krajom, którym zagrozić może upadek kapitalizmu (tzw. doktryna Trumana). Jednocześnie latem 1947r. sekretarz stanu USA George Marshall sformułował program pomocy gospodarczej dla krajów Europy. Polska obawiając się uzależnienia od partnera zza oceanu odrzuciła plan, bojąc się politycznych następstw i konsultując sprawę z ZSRR. Tą decyzją osłabiono stosunki gospodarcze z USA i niektórymi krajami Europy Zachodniej. Pojawiły się restrykcje obejmujące głównie dobra inwestycyjne. Zdani byliśmy zupełnie na ZSRR. Na tę niekorzystną sytuację nałożył się nieurodzaj lata 1947r., powodując konieczność importu żywności. Starano się, mimo trudności, nie ograniczać produkcji przemysłowej, popularyzując współzawodnictwo pracy, co owocowało spektakularnym wzrostem wydajności pracy oraz nagradzaniem tzw. przodowników pracy. Globalnie jednak nie osiągnięto zakładanej produkcji z 1938r. Nie można było więc bezpośrednio przejść (jak planowano) do przesuwania nakładów z inwestycji do przemysłu ciężkiego. Centralny Urząd Planowania chciał wzrostu w dziedzinie dóbr konsumpcyjnych i poprawy bytu społecznego, ministerstwo zaś domagało się zwiększenia nakładów na przemysł ciężki. Różnice istniały też w metodologii planowania, obliczania dochodu narodowego i przebudowy gospodarczej Polski. CUP ponadto propagował zwiększenie spółdzielczości i drobnych prywatnych zakładów, zaś Ministerstwo Przemysłu i Handlu opowiadało się za centralizacją gospodarki. Problem rozwiązano poprzez zmianę kierownictwa CUP i wzrost kompetencji KERM. Zmianom tym towarzyszą przeobrażenia polityczne w kraju. W XII 1948 dochodzi do zjednoczenia PPR i PPS i powstania PZPR. Osłabiło to siły reakcji i umożliwiło PZPR kontrolę kierunku zmian. Systematycznie malały nakłady na rolnictwo, na korzyść nakładów inwestycyjnych w przemyśle. Tym sposobem założenia planu 3 letniego wykonano w 2 lata i 10 miesięcy. Spada rola sektora prywatnego. Planu nie wykonały dziedziny produkujące artykuły konsumpcyjne (np. przemysł lekki). Rozwój przemysłu przyczynił się do wzrostu migracji ze wsi do miasta i w 1950r. z rolnictwa utrzymywało się 47% (przed wojną 60%) z przemysłu 21% (przed wojną 13%).
Znacznie gorzej było z realizowaniem założeń planu w rolnictwie, gdzie dodatkowo nie sprzyjały warunki pogodowe, zakończyła swą pomoc UNRRA. W roku 1947 osiągnięto jedynie 66% poziomu lat 1934-38). Jako środek zaradczy stosowano tzw. kontraktacje - zawieranie umów z rolnikami przez uspołecznione przedsiębiorstwa, gwarantujące uzyskanie określonych cen za płody rolne, gospodarce dawały towar. Miało to pozytywne skutki głównie z uprawie buraków, gdzie znowu odrodziła się uprawa w małych gospodarstwach. Kontraktacje z czasem rozciągnięto na szereg produktów: ziemniaki, len, warzywa, mleko, jaja. Jednocześnie rosło zużycie nawozów sztucznych. Od 1948r. (utworzenie PZPR) zaczęto realizować proces rozwoju spółdzielczości produkcyjnej na wsi, z głównym orędownikiem planu - ministrem przemysłu Hilarym Mincem. Zakładano, że tylko duże gospodarstwo, zelektryfikowane, zmechanizowane da szybki wzrost produkcji rolnej, Ideę tę łączono z likwidacją warstwy drobnych kapitalistów wiejskich. Chłopi zrażeni byli kołchozami radzieckimi, a ponadto przywiązani do własnej ziemi. PZPR przyjęła wariant przyspieszonego uspołecznienia produkcji rolnej, nie czekając na wzrost produkcji przemysłu na potrzeby wsi. W 1949r. istniały 243 spółdzielnie produkcyjne. Plan trzyletni zamknął się osiągnięciami rolnictwa: wzrostem plonów wielu podstawowych zbóż i wzrostem hodowli, poza trzodą chlewną.
25: Dyskusja CUP-owska
W 1948r. rozpoczęło się dostosowywanie systemu planowania i zarządzania do realizacji programu industrializacji. W lutym 1948 z inicjatywy Polskiej Partii Robotniczej odbyła się tzw. Dyskusja CUP-owska. Niepełne wykonanie założeń planu 3 letniego na 1947r. i tym samym niemożność doinwestowania przemysłu ciężkiego zrodziła konflikt wśród organów naczelnych co do kierunku dalszych zmian. Centralnemu Urzędowi Planowania zarzucano:
- zmierzanie do zwiększenia nakładów na przemysł artykułów konsumpcyjnych, co doprowadziłoby do poprawy sytuacji społeczeństwa.
- niechęć do działań mobilizacyjnych i przekraczania zadań planowych.
- błędy w metodologii planowania, obliczaniu dochodu narodowego.
Ministerstwo Przemysłu i Handlu, uwzględniając możliwość powstania trudności w nabyciu artykułów inwestycyjnych, postulowało zwiększenie nakładów na przemysł ciężki. Ponadto zdecydowanie skłaniało się ku zwiększeniu wpływu państwa na spółdzielczość i centralizacji zarządzania. CUP zaś proponował większą rolę spółdzielczości i drobnych prywatnych zakładów wytwórczych. W efekcie w 1948r. nastąpiła zmiana kierownictwa CUP-u - odszedł Czesław Bobrowski - oraz doszło do zmian organizacyjnych - wprowadzenie układu branżowego w miejsce dotychczasowej struktury funkcjonalnej. W grudniu 1948r. dochodzi do połączenia się PPR i PSL oraz utworzenia PZPR, co osłabiło siły interakcji. W kwietniu 1949r. zlikwidowano CUP, w miejsce którego powołano Państwową Komisję Planowania Gospodarczego, która odpowiadała za całokształt planowania gospodarczego, przygotowanie materiałów do obrad Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów (tworzył go premier i ministrowie resortów gospodarczych) oraz kontrolę wykonania jego uchwał.
26: Bitwa o handel.
W 1946r. na 170 tys. zakładów handlowych rolnictwa aż 150 tys. było w rękach prywatnych. Sektor prywatny dominował zarówno w handlu detalicznym jak i hurtowym, co nie pozwalało państwu kontrolować obrotu towarowego. Władze domyślały się jak nieczyste interesy muszą prowadzić niektóre z przedsiębiorstw, jak spekulowano i przechwycano blisko 10% dochodu narodowego. Dodatkowo w 1947r. (klęska urodzaju) wzrastają ceny na płody rolne, co ograniczyło znacznie siłę nabywczą konsumentów. Powstały Społeczne Komitety Kontroli Cen, które czuwały nad cenami w sektorze prywatnym oraz Komisja Specjalna do Walki ze Spekulacją i Nadużyciami. Dodatkowym problemem były szybko powstające spółdzielnie, które nie były jednak przystosowane do nowych warunków i w zasadzie sprowadzały się do ochrony elementów kapitalistycznych. W rzeczywistości były to więc "spółdzielnie rodzinne" korzystające z szeregu przywilejów a będące naprawdę prywatnymi przedsiębiorstwami kapitalistycznymi, chroniącymi się pod spółdzielczym szyldem.
Przedstawiona sytuacja wywołała w państwie szereg dyskusji, które rozpoczęły tzw. bitwę o handel. Zwyciężyła koncepcja Polskiej Partii Robotniczej (PPR), zgodnie z którą pozycję dominującą w handlu ma państwo, które winno również wpływać na spółdzielnie i adaptować je do centralnego systemu planowania. Zaczęto działać już latem 1947r., rozbudowując placówki Państwowej Centrali Handlowej, powstawały domy towarowe, rozwija się spółdzielcza sieć handlowa. W kraju powstają gminne spółdzielnie "Samopomoc Chłopska" a w 1948r. Centrala Rolnicza Spółdzielni "Samopomoc Chłopska" - nadrzędna organizacja spółdzielczości rolniczej. W maju 1947r. powstało Biuro Cen - ustalające dopuszczalne marże i ceny maksymalne artykułów przemysłowych. Komisje cenowe różnego szczebla określały ceny maksymalne artykułów spożywczych. Przedsiębiorstwa prywatne obciążono zwiększonymi podatkami. To w pewnym stopniu ograniczyło zyski sektora prywatnego i zmniejszyło jego liczebność.
Od czerwca 1947r. wprowadzono koncesjonowanie na działalność w handlu prywatnym. Zezwolenie wydawały stosowane władze wojewódzkie.
Równocześnie następuje rozwój handlu uspołecznionego, a udział sektora prywatnego maleje. Prywatna działalność handlowa była dyskryminowana na różnych płaszczyznach:
- możność funkcjonowania tylko w mniejszych miastach, zaś w dużych w bocznych ulicach, bądź na peryferiach
- nacisk fiskalny (obciążenie podatkowe)
- akcje policyjne i inspekcje (wysokie kary pieniężne)
- odmawiano kupcom wynajmowania i nabywania lokali handlowych i dostępu do atrakcyjnych towarów
- uniemożliwiano zajmowanie się określonymi branżami.
- od 1948r. przestał funkcjonować, rozwiązany przez władze, samorząd kupiecki.
Bitwa o handel, z jej ideą uznania własności państwowej, jako najbardziej adekwatnej dla państwa i ustroju, ze swoimi reperkusjami w latach 50-tych owocuje zmniejszeniem liczby placówek handlu prywatnego z 184 000 do 14 000 ( w latach 1947 - 55). Państwo i spółdzielczość uzyskały pozycję monopolistyczną na rynku. Cele zaś bitwy o handel - dostosowanie handlu do gospodarki nakazowo rozdzielczej - zrealizowano
27. Przyczyny Wielkiego Kryzysu:
a) w USA: brak równowagi między zdolnością produkcyjną a możliwościami zbytu. Podstawą dotychczasowego ożywienia był popyt stwarzany przez inwestycje, skierowany na trwałe dobra wytwórcze. Natomiast ruch inwestycyjny pobudzany był różnymi zabiegami na giełdzie. Fikcyjna siła nabywcza oparta była na spekulacyjnej zwyżce kursów papierów wartościowych: 3/4 akcji było kupowane za kredyty (udzielane często na podst. świadectw posiadania innych akcji, mając nowe akcje można było znowu uzyskać kredyt na zakup następnych, itd.) Zbyt mała podaż wynalazków sprawiła, że nie można było inwestować w produkcję nowych produktów, co mogłoby doprowadzić do pobudzenia popytu. Wzmożone inwestycje spowodowały wzrost podaży tradycyjnych dóbr konsumpcyjnych, a tymczasem siła nabywcza rolników malała, a robotników miejskich wzrastała wolniej niż podaż, w wyniku działania monopoli, które reglamentowały produkcję i utrzymywały wysoki poziom cen, ograniczając wzrost siły nabywczej ludności. „Pogoń za zyskiem zabiła jego źródło- produkcję” Dodatkowo utrzymywał się permanentny kryzys rolnictwa. Został zerwany związek między produkcją a konsumpcją. Narastały zapasy (węgla, cukru, miedzi, bawełny). Na giełdzie 23 października nastąpiło pierwsze załamanie kursów akcji.
b) dlaczego cały świat: rozbudowany system wzajemnych powiązań między USA a resztą świata, wycofywanie kapitałów z krajów zagrożonych co podkopywało ich pozycję. Kraje zagrożone kryzysem wprowadzały ograniczenia importowe, destabilizując sytuację w innych krajach. W państwach surowcowych kryzys spowodował spadek zapotrzebowania na ich produkty, wpłynął na redukcję cen i zmniejszenie ich dochodu narodowego. W państwach rolniczych spadek cen powodował wzrost produkcji rolniczej i ograniczenie zakupów konsumpcyjnych. Monopole ograniczały produkcję zamiast obniżać ceny. Eksport kapitałów z jednej strony, a system gold exchange standard z drugiej uzależniały sytuację słabszych państw od koniunktury w kilku krajach wiodących. Należy jeszcze wspomnieć o czynniku psychologicznym (wiadomości z innych krajów kształtowały nastroje tam, gdzie kryzys jeszcze nie dotarł). W latach dwudziestych próbowano realizować tradycyjną, liberalną politykę, coraz mniej pasującą do ówczesnej sytuacji. Wg. Prof. Jachowicza przyczyny Wielkiego Kryzysu są trudne do znalezienia. (notatki z wykładu).
28. Przemysł w dobie Wielkiego Kryzysu.
Przemysł w okresie kryzysu charakteryzowały:
- w początkowej fazie był to wzrost zapasów niesprzedanych towarów, później nastąpiła pewna obniżka cen produktów, spadły zyski przedsiębiorców.
- spadek produkcji na całym świecie łącznie o ok. 30%, najsilniejszy w Ameryce Pn i Pd: o 50%, w Europie o 35%, a w Azji tylko o 10% (na skutek dominującej roli Japonii, która prowadziła wojnę z Chinami).
- zmniejsza się zatrudnienie w przemyśle, powodując gigantyczne bezrobocie. Pensje robotników spadają do „głodowych” wartości, nie działa mechanizm, który wg klasyków powinien zawsze działać w takich przypadkach: im tańszy produkt (tutaj praca), to bardziej zwiększa się zapotrzebowanie na niego. Ludzie sprzedawali ołówki na rogach ulic, aby mieć na chleb, a i tak nie mieli.
- silniejszy spadek prod. dóbr inwestycyjnych niż art. konsumpcyjnych, co wiązało się ze spadkiem inwestycji nawet do wartości ujemnych, kiedy to nie tylko nie kupowano nowych maszyn, ale nie remontowano nawet starych (inwestycje odtworzeniowe), lecz niekiedy je sprzedawano. W momencie, gdy kryzys zaczął się cofać, szybciej jednak rosła prod. dóbr inwestycyjnych.
- dążenie do wprowadzenia nowych rozwiązań technicznych, które umożliwiłyby obniżenie kosztów prod. np. zastępowanie napędu parowego - elektrycznym, używanie ropy naftowej zamiast węgla do opalania pieców; rozwinęły się nowe gałęzie przemysłu, jak elektroenergetyka.
- umocnienie pozycji monopoli, których działalność utrudniała wyjście z załamania (słabsze, pojedyncze przedsiębiorstwa upadały), zamykanie najmniej efektywnych fabryk. Tworzyły się multikorporacje ponadnarodowe: General Electric w Stanach Zjedn., AEG i Siemens w Niemczech, Mitsubischi w Japonii.
- duży wpływ monopoli na zawyżanie cen art. przemysłowych (celem monopolu było zorganizowanie rynku zbytu dla swoich wyrobów poprzez wyeliminowanie konkurencji, a więc zwiększenie swojego zysku względnie utrzymanie go na starym poziomie)
- rozwój interwencjonalizmu państwowego, często wobec braku koordynacji polityka pogłębiała kryzys w państwach sąsiednich (czytaj dalej pyt. 46-47)
- bankructwa wielu przedsiębiorstw zarówno małych, ale także dużych (koncern Ivana Kreugera który kontrolował 80% światowej prod. zapałek, upadek Citroena we Francji czy Royal Mail w W. Bryt.)
- wzrost roli państwa w gospodarce, które często musiało przejmować upadłe przedsiębiorstwa, dlatego coraz więcej zakładów było państwowych. (etatyzm)
29. Wpływ Wielkiego Kryzysu na handel międzynarodowy
Co spowodował W. Kryzys w handlu m-narodowym? Generalnie był przyczyną załamania handlu światowego i przepływu kapitałów, wystąpiło:
P obniżenie obrotów (w ujęciu ilościowym) o 1/4, ponieważ większość państw starała się ograniczyć import. Najbardziej zmniejszyły się obroty USA, zmniejszył się także udział Stanów Zj. z 18% do 14% wymiany międzynarodowej. Udział Europy wzrósł.
P nasiliła się tendencja do pogarszania terms of trade na niekorzyść krajów eksportujących surowce i produkty rolne- przerzucono część trudności gospodarczych na kraje kolonialne
P Wiele krajów w celu aktywizacji wywozu stosowało dumping (np. wywożono cukier z Polski i Czechosłowacji za 1/4 ceny na rynku wew.) najczęściej aby zdobyć waluty na spłatę zadłużenia zagranicznego.
P kraje broniąc się przed dumpingiem i importem podwyższały cła wwozowe (USA, Kanada, Francja, Włochy, nawet w W.Brytanii) - miejsce polityki wolnohandlowej zajął protekcjonizm celny oraz systemy dwustronnych układów handlowych, gdy obowiązywała zasada, że obroty handlowe muszą się równoważyć, były to:
P umowy clearingowe
P wzrost roli państwa w handlu zagranicznym: walka o nowe rynki zbytu odbywała się przy pomocy takich środków polityki gospodarczej jak: cła, dopłaty z budżetu państwa, taryfy eksportowe, nacisk polityczny na państwa słabsze gosp.
P umocnienie związków metropolii z koloniami, które nie chciały dopuścić do konkurencji innych krajów - umowy handlowe między W. Bryt. a jej koloniami służyć mogą tutaj za przykład.
P utworzenie bloku agrarnego dla przeciwstawienia się katastrofalnym skutkom kryzysu przez państwa Europy środkowej, w tym Polski, wysunęły projekt wprowadzenia systemu preferencji dla swego eksportu kierowanego do krajów rozwiniętych przemysłowo. Upadł na skutek braku solidarności między państwami bloku i braku kompromisu z krajami rozwiniętymi.
30. Polityka walutowa głównych krajów kapitalistycznych podczas Wielkiego Kryzysu...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]