Slowniczek podstawowych pojec demografic znych, procesy ludnosciowe
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Słowniczek podstawowych pojęć demograficznych
Analiza przekrojowa (okresowa) – metoda badawcza w demografii rekonstruująca typowy przebieg życia jednostki (cykl życia) za pomocą hipotetycznego cyklu życia budowanego na podstawie danych pochodzących od osób znajdujących się w badanym okresie w różnych fazach życia. Zaletą tego podejścia badawczego jest natychmiastowość uzyskanych wyników, wadą ich hipotetyczność (założenie utrzymywania się braku zmian w długim okresie).
Analiza wzdłużna (kohortowa) – metoda badawcza w demografii rekonstruująca typowy przebieg życia jednostki (cykl życia) poprzez śledzenie kohorty, tj. grupy osób, w których życiu w tym samym okresie wystąpiło to samo zdarzenie inicjujące powstanie grupy. W efekcie uzyskane informacje odnoszą się do rzeczywistej zbiorowości. Zaletą tej metody jest wiarygodność i bezwarunkowość danych, wadą zaś ich historyczność (opis życia kohorty dokonany być może dopiero wówczas, gdy opuści ona badany etap życia).
Bezdzietność – brak wydanego na świat potomstwa. Istnieją dwa typy bezdzietności – przymusowa (wynikająca z czynnika fizjologicznego – bezpłodności lub niepłodności) i dobrowolna (będąca wynikiem świadomego wyboru, aby nie posiadać dzieci).
Bezpłodność – trwała, nieuleczalna utrata zdolności rozrodczych.
Bieżąca ewidencja ludności – dane ludnościowe zgłaszane i rejestrowane w Urzędach Stanu Cywilnego – USC (urodzenia, zgony, zawarcie małżeństwa, rozwody, separacje) lub Biurach Ewidencji Ludności (wymeldowania z dotychczasowego miejsca pobytu i zameldowania w nowych miejscach). Dane te następnie przekazywane są do placówek terenowych Głównego Urzędu Statystycznego, przesyłane do centrali, agregowane i udostępniane publicznie.
Caldwella teoria przepływu bogactwa – koncepcja sformułowana przez brytyjskiego antropologa J. Caldwella w latach 1970. mówiąca, iż ograniczanie liczby potomstwa, widoczne w trakcie przejścia demograficznego, wynika ze zmiany salda przepływów międzypokoleniowych w rodzinie. W społeczeństwach tradycyjnych dzieci od maleńkości pomagają w opiece nad młodszym rodzeństwem i w szeregu prac domowych, co sprawia, iż koszty ich wychowania są niskie. Nastolatki wykonują pracę dorosłych. W efekcie posiadanie licznego potomstwa związane jest z licznymi korzyściami dla dysponentów ogółu zasobów – rodziców. W społeczeństwach współczesnych dzieci przebywają długo w systemie szkolny, istnieje zakaz wykonywania przez nie pracy zawodowej. Tym samym generują koszty, nie przynosząc ekonomicznych korzyści. W rezultacie zachodzących zmian rodzice decydują się na ograniczanie liczby posiadanego potomstwa, gdyż posiadanie dzieci postrzegane jest jako czasochłonne i kapitałochłonne, a jednocześnie nie przynoszące żadnych ekonomicznych korzyści.
Cykl życia – analiza przebiegu typowego życia z punktu widzenia opisu zbioru różnorodnych karier przypisanych jednostce. Kariera to z kolei sekwencja zdarzeń określonego typu, zaś samo zdarzenie to zmiana jednego stanu w drugi. Możemy przykładowo mówić o karierze edukacyjnej, gdzie zdarzeniami będą odpowiednio: rozpoczęcie szkoły podstawowej, promocja do kolejnych klas, przejście do gimnazjum, liceum, rozpoczęcie studiów, itd. Demografię interesują zwłaszcza niektóre kariery: małżeńska, rodzicielska, zdrowotna.
Cząstkowy współczynnik demograficzny – szczególny typ współczynnika demograficznego, obliczany: 1) dla wyodrębnionej na podstawie pewnego kryterium podzbiorowości lub 2) na podstawie wyszczególnionego podzbioru badanego zdarzenia demograficznego. Przykładem pierwszego typu cząstkowego współczynnika może być współczynnik zgonów dla osób w wieku 20-29 lat, w którym liczba zgonów osób w interesującym nas wieku dzielona jest przez ogólna liczbę osób w tym wieku. Przykładem drugiego typu współczynnika może być współczynnik zgonów z powodu chorób nowotworowych, w którym liczba zgonów z powodu raka dzielona jest przez ogólną liczbę osób tworzących badaną zbiorowość.
Deportacja – to przymusowe wydalenie z terytorium kraju (najczęściej dotyczą nielegalnych imigrantów).
Doktryna ludnościowa – narzędzie objaśniania rzeczywistości demograficznej ukierunkowane na jej zreformowanie i udoskonalenie. Doktryna ludności optymalnej to: 1) próba określenia najlepszej z danego punktu widzenia liczby, struktury i rozmieszczenia ludności, 2) sprawdzenie na ile sytuacja rzeczywista zgodna jest z ideałem, oraz 3) określenie kierunku i bodźców pożądanych zmian.
Drugie przejście demograficzne – zmiany o charakterze normatywno-obyczajowych występujące w ostatnim półwieczu w krajach najwyżej rozwiniętych, prowadzące do redefinicji ideału życia, w tym i życia rodzinnego. Przejście to związane jest z upowszechnianiem się nietradycyjnych, mniej od tych tradycyjnych stabilnych form życia małżeńsko-rodzinnego, odznaczających się dużym rozpowszechnieniem małodzietności i bezdzietności. Rezultatem drugiego przejścia demograficznego jest reprodukcja zawężona, prowadząca do kurczenia się wielkości populacji.
Dzietność – informacja o przeciętnej liczbie dzieci wydanych na świat przez kobietę w trakcie jej życia rozrodczego. Mierzona jest za pomocą współczynnika dzietności teoretycznej, zwanego również współczynnikiem płodności całkowitej, informującego, ile dzieci urodziłaby typowa kobieta w sytuacji, gdyby w na poszczególnych etapach jej życia rozrodczego rodziła dzieci z częstością równą płodności występującej w poszczególnych grupach wieku. Współczynnik ten oznaczany jako TFR (od ang. total fertility rate) obliczamy sumując roczne współczynniki płodności dla kolejnych grup kobiet w wieku 15-49 lub za pomocą uproszczonej metody, gdy dysponujemy danymi dla pięcioletnich grup wieku .
Ekspatriacja – to dobrowolne lub przymusowe opuszczenie terytorium swego kraju (zerwanie z krajem).
Ekstradycja – wydanie przez władze państwowe władzom innego kraju osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa lub skazanej za nie w kraju żądającym wydania.
Emigracja – migracja polegając na opuszczeniu danego obszaru, odpływ.
Eugenika – próba wpływania na dzietność jednostek w zależności od ich wartości. Eugenika pozytywna to zachęcanie do posiadania potomstwa przez jednostki i grupy społecznie wartościowe, z kolei eugenika negatywna to utrudnianie rozrodu grupom mało wartościowym. Eugenika silnie bazowała na przekonaniu o dziedziczeniu nie tylko statusu społeczno-ekonomicznego, lecz również zdolności intelektualnych, stanu zdrowia oraz „moralności”.
Feminizacji współczynnik – współczynnik natężenia, określający, ile kobiet przypada w przeliczeniu na pewną „okrągłą” liczbę mężczyzn (100, 1000, itd.). Uzyskujemy go, dzieląc liczbę kobiet przez liczbę mężczyzn, a następnie wymnażając uzyskany iloraz przez stałą równą 10 do wybranej potęgi.
Gospodarstwo domowe – zespół osób – spokrewnionych ze sobą bądź nie – mieszkających razem i wspólnie utrzymujących się. Punktem wyjścia dla utworzenia gospodarstwa domowego jest mieszkanie/dom zamieszkiwane przez daną grupę osób. Wyodrębniamy dwa podstawowe typy gospodarstw domowych: rodzinne i nierodzinne, w zależności od zaistnienia w ramach gospodarstwa domowego choć jednej rodziny.
Homogamia – tendencja do łączenia się w związek osób podobnych do siebie z pewnego punktu widzenia. Istniejące preferencje poszukiwania odpowiedniego dla siebie partnera odnoszą się do takich cech, jak: poziom wykształcenia, klasa społeczna, klasa miejscowości zamieszkiwania, stan cywilny prawny, wyznanie, religijność, rasa, narodowość.
Homoseksualizm – odczuwanie pociągu seksualnego do osób tej samej płci.
Homoseksualny związek – intymny związek dwóch osób tej samej płci. Z reguły jest to związek nieformalny, choć w kilkunastu krajach Europy zarejestrować można taki związek jako formalny – najczęściej jako związek partnerski, rzadziej jako małżeństwo.
Imigracja – migracja polegając na przyjeździe do danego obszaru, napływ
Kapitał ludzki – zasoby ucieleśnione w jednostce ludzkiej w postaci jej wiedzy, umiejętności, kwalifikacji, stanu zdrowia i systemu wartości. Kapitał ludzki decyduje o produktywności jednostki, zaś w postaci zagregowanej o jakości i zasobności społeczeństwa.
Kapitał społeczny – zasoby ucieleśnione w relacjach międzyludzkich; wartość wynikająca z zaufania w postępowanie innych.
Kohabitacyjny związek – intymny, długotrwały, niezalegalizowany związek dwojga dorosłych osób, które wspólnie mieszkają – a przynajmniej zazwyczaj wspólnie spędzają co najmniej 4 noce w tygodniu.
Krzywa przeżycia – graficzna ilustracja pokazująca, jak wraz z przechodzeniem do coraz wyższego wieku zmniejsza się początkowa populacja urodzonych. Czynnikiem wpływającym na spadek liczby uwzględnionej ludności jest tylko umieralność.
LAT (living apart together) – intymny, długotrwały, niezalegalizowany związek dwojga dorosłych osób, które nie zamieszkują wspólnie. Kryterium pozwalającym na wyodrębnienie związku typu LAT od związku kohabitacyjnego jest liczba razem spędzanych nocy. Jeśli partnerzy spędzają przynajmniej 4 noce w tygodniu razem, jest to związek kohabitacyjny, jeśli nie – mamy do czynienia ze związkiem typu LAT.
Malthusa teoria rozwoju ludności – powstała pod koniec XVIII wieku koncepcja wyjaśniająca logikę przemian ludnościowych w społeczeństwach tradycyjnych. Zgodnie z tym podejściem teoretycznym w długim okresie liczba ludności dopasowuje się do dostępnych zasobów żywnościowych. Cyklicznie występuje przy tym stan niedoludnienia i przeludnienia, aczkolwiek w rozwój społeczny wbudowany jest mechanizm dochodzenia do punktu równowagi. Wspomniana koncepcja prowadzi do wniosku głoszonego przez maltuzjanizm, iż najlepszym narzędziem dojścia do stanu optymalnego – tj. powstrzymania nadmiernie szybkiego tempa wzrostu liczby ludności – jest wstrzemięźliwość seksualna (połączona z bezżennością – celibatem) oraz późne zawieranie związku małżeńskiego.
Małżeńskość – skłonność do formowania związków małżeńskich.
Małżeństwo – związek dwóch osób odmiennej płci powstały wskutek jednoczesnego wypowiedzenia dwóch zgodnych oświadczeń woli przed obliczem upoważnionej do tego osoby – w polskich realiach są to kierownik Urzędu Stanu Cywilnego bądź jego zastępca. Małżeństwo zawrzeć mogą tylko osoby pełnoletnie (przy czym w przypadku „ważnych względów społecznych” kobieta może zostać sądownie uznana za pełnoletnią w wieku 16 lat), nie pozostające w innym ważnym związku małżeńskim.
Maskulinizacji współczynnik – współczynnik natężenia, określający, ilu mężczyzn przypada w przeliczeniu na pewną „okrągłą” liczbę kobiet (100, 1000, itd.). Uzyskujemy go, dzieląc liczbę mężczyzn przez liczbę kobiet, a następnie wymnażając uzyskany iloraz przez stałą równą 10 do wybranej potęgi.
Miasto – skupisko ludzkie o dużym zagęszczeniu, spełniające jeden z warunków: posiadanie praw miejskich (kryterium prawne), posiadanie instytucji o ponadlokalnym charakterze (kryterium funkcjonalne), posiadanie wystarczająco dużej liczby mieszkańców (kryterium demograficzne), głównym źródłem utrzymania większości mieszkańców jest działalność pozarolnicza (kryterium ekonomiczne).
Migracja – zmiana miejsca pobytu, z reguły utożsamiana ze zmianą miejsca zamieszkiwania. Migracje dzielą się: z punktu widzenia analizowanego obszaru na imigrację (przyjazd) i emigrację (wyjazd), z punktu widzenia długości pobytu w nowym miejscu na migracje czasowe i definitywne (ostateczne).
Monogamia – długotrwały, intymny związek dwóch osób. W sytuacji, gdy związek skupia więcej niż dwie osoby występuje poligamia – poliandria, gdy kobiet ma więcej niż jednego partnera płci męskiej, bądź poliginia gdy mężczyzna ma więcej niż jedną partnerkę.
Monograficzne badania – badania ukierunkowane na dogłębną analizę wąskiego wycinka rzeczywistości, koncentrujące się przede wszystkim na określeniu determinant wystąpienia określonych zdarzeń demograficznych, w tym i zdarzeń, które do tej pory nie wystąpiły (np. plany prokreacyjne). Podstawową zaletą badań monograficznych jest możliwość uzyskania dogłębnej informacji o mechanizmie przyczynowo-skutkowym danej sfery życia, podstawową wadą bazowanie na metodzie reprezentatywnej (nie zawsze możliwe jest zapewnienie losowości próby) i na deklaracjach badanych.
Nadumieralność – termin informujący o wynikającej z porównania umieralności w dwóch zbiorowościach trwale wyższej częstości zgonów w jednej z nich. Terminu tego używamy najczęściej mówiąc o nadumieralności mężczyzn w porównaniu z kobietami. Porównuje się zatem albo współczynniki zgonów, albo zdecydowanie częściej wartości pochodzące z tablic trwania życia – prawdopodobieństwa zgonów i dalsze trwanie życia.
Niepłodność – czasowa utrata zdolności rozrodczych bądź też czasowe obniżenie się tej zdolności. W przeciwieństwie do bezpłodności niepłodność jest uleczalna.
Optimum ludnościowe – pojęcie, które odnosi się do najlepszej z punktu widzenia pewnego kryterium liczby i morfologii ludności. Jest to taka ludność, dla której liczba, struktura i rozmieszczenie są najkorzystniejsze z pewnego punktu widzenia. Zdawać sobie należy jednak sprawę z tego, iż pojęcie to jest dynamiczne, tj. optimum jest zmienne w czasie, kształtuje się bowiem pod wpływem dostępnych społeczeństwu zasobów naturalnych, dostępnej technologii ich wykorzystania oraz typu organizacji społeczeństwa. Dlatego też odróżnić należy w przypadku optimum ludnościowego analizę stanu (czy w danej chwili osiągnięto sytuację najlepszą) od analizy procesu (czy zmierzamy do ludności optymalnej).
Piramida wieku – graficzna prezentacja informacji o liczbie ludności w poszczególnych grupach wieku. Na osi pionowej zawarta jest informacja o wieku ludności w pełnych ukończonych latach, zaś na osi poziomej – o liczbie osób w danym wieku. Liczba ta może być podana w kategoriach bezwzględnych (tysiące, miliony osób) lub względnych (ile procent lub promili ogółu ludności). Z reguły łączone są przy tym informacje o strukturze wieku kobiet i mężczyzn. W takim przypadku istniej jedna wspólna oś wieku oraz dwie osie mówiące o liczbie osób – z lewej strony znajdują się dane o liczbie mężczyzn, z prawej zaś o liczbie kobiet.
Płodność – natężenie urodzeń w zbiorowości kobiet w wieku rozrodczym (tradycyjnie definiowanym jako wiek 15-49 lat, choć coraz częściej jest to 15-44 lat). Dostarcza informacji o skłonności kobiet do wydawania na świat potomstwa. Często pojęcie to odnoszone jest do wyspecyfikowanych, bardziej jednorodnych grup – np. mieszkanek miast, kobiet z wykształceniem podstawowym, lub kobiet mających 20-24 lata. Wyrażana jest za pomocą współczynnika płodności będącego ilorazem liczby urodzeń z roku t i liczby kobiet w wieku rozrodczym w połowie tego roku kalendarzowego.
Płodność naturalna – płodność w warunkach współwystępowania wczesnego rozpoczynania życia seksualnego i braku antykoncepcji. W takich okolicznościach płodność i jej rezultat – dzietność – zdeterminowane są jedynie czynnikiem fizjologicznym i pokazują potencjał rozrodczy naszego gatunku. W przypadku występowania płodności naturalnej – jak pokazują badania społeczeństw przeszłości – dzietność osiąga poziom blisko 14 dzieci na typową kobietę.
Polityka ludnościowa – część polityki społecznej powiązana z przemianami ludnościowymi. Wyodrębnia się dwa typy polityki ludnościowej – sensu largo i sensu stricto. W pierwszym, szerokim rozumieniu polityka ludnościowa to reagowanie na wyłaniające się z przemian demograficznych potrzeby społeczne. W drugim wąskim znaczeniu to próba kształtowania przebiegu procesów ludnościowych, poprzez wpływanie na podejmowane przez jednostki i grupy zachowania. W ramach polityki ludnościowej sensu stricto wyróżnia się: politykę rodzinną, politykę zdrowotną i politykę migracyjną.
Poronienie – zakończenie ciąży polegające na wydaleniu bądź wydobyciu z ciała matki płodu we wczesnej fazie rozwoju, a tym samym nie mogącego samodzielnie funkcjonować. Poronienie samoistne występuje wówczas, gdy wydalenie płodu następuje w trakcie pierwszych 16 tygodni ciąży bez ingerencji z zewnątrz, pod wpływem choroby matki, jej niewłaściwego odżywiania, przemęczenia lub wad genetycznych. Poronienie sztuczne to zastosowanie środków chemicznych lub mechanicznych w celu wydalenia lub wydobycia płodu z ciała matki.
Proces demograficzny – zjawisko demograficzne analizowane w czasie; natężenie zdarzeń demograficznych badane w czasie.
Prognoza demograficzna – najbardziej prawdopodobny wariant projekcji demograficznej.
Prognozowanie demograficzne – przewidywanie przebiegu procesów ludnościowych w celu ustalenia stanu i struktury ludności w przyszłości. Rezultatem prognozowania demograficznego jest ustalenie wielowariantowych projekcji demograficznych.
Projekcja demograficzna – efekt prognozowania demograficznego. Projekcje dzielimy w zależności od kryterium:
a) według kryterium przedmiotowego na: studialne (zakładające utrzymywanie się dotychczasowych trendów), ostrzegawcze (zakładające wystąpienie niekorzystnego splotu wydarzeń i braku skutecznego im przeciwdziałania), normatywne (zakładające osiągnięcie pożądanych parametrów ludnościowych), badawcze (bazujące na jak najbardziej wiarygodnych założeniach);
b) według kryterium czasowego na: krótko- (horyzont projekcji do 10 lat) i długookresowe (przewidujemy na więcej niż 10 lat).
Przejście demograficzne – zmiana trybu reprodukcji ludności od reprodukcji prostej rozrzutnej (wysoki poziom umieralności wymaga rekompensowania za pomocą wysokiej rozrodczości) do reprodukcji prostej oszczędnej (niska umieralność pozwala na niską dzietność) występująca w rezultacie oddziaływania modernizacji społecznej na zachowania demograficzne. W okresie przejścia występuje szybki wzrost liczby ludności, niejednokrotnie o bardzo wysokim tempie (eksplozja demograficzna).
Przejście mobilności przestrzennej – zmiana skali i typowych kierunków przemieszczeń w poszczególnych epokach historycznych. Zmiana ta jest ściśle powiązana z przejściem demograficznym. W okresie przed przejściem demograficznym ruch wędrówkowy był znikomy. Następnie w wyniku wzrostu liczby ludności i procesu modernizacji następuje kierowanie nadwyżek ludnościowych do miast. Gdy te ostatnie nie są w stanie wchłonąć całego przyrostu demograficznego następuje faza migracji zagranicznych. Następnie wraz z rozwojem wielkich zakładów przemysłowych (industrializacja) i „uusługowieniem” gospodarki (serwicyzacja) następuje koncentracja ludności w wielkich miastach – na masową skalę pojawiają się migracje małe miasto/wielkie miasto. Wraz z rozwojem technik łączności i komunikacji i procesem suburbanizacji pojawia się ostatnia faza – masowe migracje z miast na tereny je okalające oraz migracje cyrkulacyjne (wahadłowe, dojazdowe).
Przyrost migracyjny – zwany również saldem migracji, to różnica pomiędzy liczbą osób napływających na dany obszar i wyjeżdżających z tego terenu, a zatem różnica pomiędzy liczbą imigrantów i emigrantów.
Przyrost naturalny – różnica pomiędzy liczbą urodzeń i zgonów. Utrzymywanie się w długim okresie wartości przyrostu naturalnego na takim samym, mało zróżnicowanym poziomie służy jako wskazówka o typie reprodukcji ludności. Przyrost naturalny dodatni (więcej urodzeń niż zgonów) świadczy o reprodukcji rozszerzonej, przyrost naturalny ujemy o reprodukcji zawężonej, zaś wartość przyrostu naturalnego równa zero – o reprodukcji prostej.
Przyrost rzeczywisty – informacja o zmianie liczby ludności pod wpływem zarówno przyrostu naturalnego (różnica pomiędzy liczbą urodzeń i zgonów), jak i przyrostu migracyjnego (różnica pomiędzy napływem a odpływem).
Reemigracja – migracja powrotna, przyjazd na obszar, który kiedyś się opuściło.
Rektangularyzacja krzywej przeżycia – upodabnianie się krzywej przeżycia do prostokąta.
Repatriacja – zorganizowana i dokonywana na podstawie umowy międzynarodowej masowa migracja ludności, z kraju, w którym ludność ta stanowi mniejszość etniczną, do kraju, w którym stanowi większość etniczną.
Reprodukcja ludności – odtwarzanie się ludności pod wpływem ruchu naturalnego, tj. urodzeń i zgonów. W sytuacji, gdy występuje w długim...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]