Światopogląd 07.02.2011, mgradam
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
1.1 Cel pracy
Współczesna polska młodzież licealna to pokolenie urodzone po 1989 roku, pokolenie dorastające w zupełnie innych warunkach społecznych, ekonomicznych i kulturowych niż pokolenia wcześniejsze. Te różnice sprawiają, że często nie rozumiemy naszej młodzieży. Socjolodzy i psycholodzy zwracają uwagę, że szczególne wymagania rozwijającego się wolnego rynku, sprawiają, że rodzice mają mniej czasu dla swoich dzieci, co więcej, wzorce wychowawcze, które próbują wpoić swoim dzieciom, często zdają się nie przystawać do warunków współczesnego świata. Społeczeństwo postindustrialne, kapitalizm, demokracja, popkultura, media ze szczególnym uwzględnieniem internetu, konsumpcjonizm czy też globalizacja to pojęcia najczęściej używane przez młodzież gdy prosi się ją o wymienienie głównych sił kształtujących rzeczywistość w której dorastają (Świda-Zaręba).
Specyfika rzeczywistości stawia młodym ludziom nowe wymagania w zakresie budowania własnej tożsamości, co jest głównym zadaniem okresu rozwojowego jakim jest dojrzewanie (Obuchowska). Brutalizacja życia codziennego, zwiększona ilość przemocy na ulicach i w telewizji, dostępność, różnorodność i powszechność narkotyków to tylko nieliczne nowe zagrożenia, wobec których młodzież musi się określić i na temat których musi ukształtować sobie swój własny pogląd. Takie subiektywne przekonanie o tym jaki świat jest naprawdę i to jakie miejsce „ja” w nim zajmuję nazywamy światopoglądem. (Górycka,1991)
Tak rozumiany światopogląd jest ważnym wyznacznikiem poczucia autonomii człowieka i podstawowym czynnikiem regulującym relacje podmiotu ze światem w którym żyje. Jednym z głównych zadań rozwojowych okresu dorastania jest budowanie i utrzymywanie satysfakcjonujących relacji z innymi ludźmi, oraz wykształcenie wzorców efektywnego działania obejmujących fazę planowania i realizowania wyznaczanych sobie przez podmiot celów (Zaleski). Umiejętności te, jeżeli współwystępują z brakiem symptomów psychopatologicznych, określane są w literaturze mianem przystosowania jednostki (podręcznik Risb). Światopogląd jak i przystosowanie powstają i zmieniają się w toku życia jednostki stanowiąc wypadkową cech indywidualnych jak i interakcji ze środowiskiem. Jeżeli zgodzimy się z twierdzeniem Guryckiej (1991) że światopogląd człowieka może być ważnym czynnikiem prognozy społecznej, stanowiąc istotny predykat zachowań, to uprawniony staje się wniosek o istnieniu zależności pomiędzy przystosowaniem a światopoglądem jednostki. Z oczywistych względów największą troskę wychowawców i rodziców, budzą te zachowania młodzieży, które bezpośrednio zagrażają jej zdrowiu i życiu czyli te które związane są agresją, przemocą bądź też z wyraźnym łamaniem norm życia społecznego. Zachowania takie jak np. zażywanie substancji psychoaktywnych, agresja fizyczna i psychiczna wobec innych, autoagresja czy też ryzykowne zachowania seksualne określam w niniejszej pracy mianem zachowań problemowych. To właśnie eksploracja powiązań pomiędzy światopoglądem współczesnej młodzieży licealnej, a eksternalizacyjnymi (zachowania problemowe) i internalizacyjnymi (przystosowanie) wskaźnikami zdrowia psychicznego (Achenbach, 2001) stanowi temat mojej pracy.
II.1. ŚWIATOPOGLĄD
II.1.1 Wprowadzenie
Nasze przekonania dotyczące życia i świata mają wpływ na nasze poznanie i zachowanie (Cieciuch, 2007; Gurycka, 1996; Kofta, 2000; Koltko-Riviera, 2004; Mądrzycki, 2002; Reykowski, 1958). Taka konstatacja niesie implikacje dla wielu działów psychologii. Problematyka światopoglądu często pod innymi nazwami i w różnych znaczeniach pojawia się w licznych teoriach osobowości (Maslow 2010; Kelly, 1955; Wrightsman 1964; Coan 1974), psychologii społecznej (Lerner 1980; Paula, 2006), psychologii polityki (Hiel, 2007) oraz jest istotna dla psychologii edukacji (Gauch, Hugh, 2009; Keane, Moyra 2008; Valk, John 2007), psychoterapii (Messer, 1992; Johnson, Germer, Efran, & Overton, 1988; Lyddon & Adamson, 1992; Ortiz i Johnson, 1991), psychologii klinicznej (Koltko-Rivera, 2000, 2003). Pojęcie światopoglądu pełni istotną rolę w obszarze teorii osobowości (Wrightsman, 1964; Kelly, 1963; Maslow, 2010; Coan, 1974). Również w filozofii psychologii Royce (1964 za: Koltko-Riviera 2004). Na poziomie kolektywnym światopogląd może stanowić podstawę dla psychologicznych teorii kultury (Graham, 1999; Grieger i Ponterotto, 1995; W. Sue i D. Sue, 1999). Poza psychologią, światopogląd pozostaje w kręgu zainteresowania Antropologii, (Kluckholn 1961 za: Cieciuch, 2005) Socjologii (Biernat, 2006) i Pedagogiki (Olafson, Schraw, Gregory, Vander, Veldt, Michelle, 2010). Pomimo wyraźnej użyteczności terminu, można zaryzykować stwierdzenie, że nie doczekał się on wystarczającego sformułowania teoretycznego (Cieciuch 2007; Czerwińska-Jasiewicz 2005; Gurycka, 1998). Mark Koltko-Riviera (2004) w swojej pracy dotyczącej psychologii światopoglądu, stwierdza wręcz, że analiza literatury pozostawia u badacza wrażenie, że światopogląd to najważniejszy konstrukt teoretyczny o którym przeciętny psycholog nigdy nie słyszał. "Pojęcie światopoglądu jest od przeszło wieku używane w różnych kontekstach bez żadnej odpowiedzialności za słowo" (Mostowicz, Ostrowska, 1963 s. 214) „Badając treść pojęcia światopogląd (wyrażaną zmiennymi psychologicznymi) decydujemy się na posługiwanie się pojęciem wieloznacznym, wielofunkcyjnym a przez to całkowicie nieporęcznym; jednocześnie przez swą kłopotliwość pojecie światopoglądu niesie problemy techniczne i ogólne" (Mostowicz, Ostrowska, 1963 s. 216).
Wydaje się, że sama semantyka słowa światopogląd jest nieco odmienna w różnych językach, Antonina Gurycka, (1996) zwraca uwagę, że w języku polskim składa się ono z dwóch członów - świat i pogląd natomiast w słowniku języka angielskiego napotykamy takie określenia jak world view (worldview), czy też outlook on life, gdzie zamiast określenia pogląd pojawia się view lub outlook czyli słowa oznaczające obraz, ogląd, podobnie jest w języku francuskim gdzie światopogląd mozemy przetłumaczyć jako point de vue sur le monde. Ta różnica pomiędzy poglądem a obrazem zdaje się wpływać na specyficzny sposób definiowania pojęcia w polskiej i zagranicznej literaturze naukowej (Cieciuch, 2007).
Problem pojawia się już przy próbie przetłumaczenia samego słowa, ponieważ w języku angielskim brak bezpośredniego i jednoznacznego odpowiednika pojęcia światopoglądu. Oprócz wymienionych już określeń world view (worldview), czy też outlook on life, szeroko rozumiana tematyka światopogladu ukrywa się w literaturze naukowej, również pod tak różnorodnymi pojeciami jak: philosophy of life, world hypotheses, world outlook, assumptive worlds, visions of reality, self and world construct system, unconscious systems of meaning, configurations, conception of life, conception of the world, general view of life, ideology, philosophical point of view, philosophical standpoint, , view of theworld, viewpoint, viewpoint of life, world attitudes, world philosophy, (Koltko-Riviera, 2004; Cieciuch, 2007)
II.1 Historia pojęcia światopoglądu
Określenie światopogląd, pierwotnie pojawiło się na gruncie filozofii i posiada długą tradycję, sięgającą do utworzonego przez Imanuela Kanta (Kant 1790/1896 za: Wheeler, 2010; Vidal, 2008) pojęcia Weltanschauung. Weltanschauung – tłumaczone jako „ogląd intelektualny”, „intelektualna naoczność” lub „intelektualne oglądanie” to świadomość rozumiana jako akt a nie jako fakt. Brak różnicy pomiędzy przedmiotem i podmiotem poznania w poznającym siebie Ja skutkuje bezpośrednim i intuicyjnym wglądem w samego siebie. Oznacza to, że poznający podmiot nie jest tylko biernym odbiorcą rzeczywistości ale jej aktywnym konstruktorem i stanowi warunek możliwości poznania (Cieciuch, 2005). Na gruncie filozofii, pojęcie to posiada cały szereg definicji tworzonych przez takich filozofów jak np., Georg.W. Hegel, Soren Kierkegaard, Edmund Husserl, Karl Jaspers, Martin Heidegger, etc. (cytowania do każdego z nich?). Przegląd definicji tworzonych przez powyższych autorów prezentuje Clement Vidal (2008).
Fryderyk Nietzsche (1905) jako pierwszy (Koltko-Riviera, 2004) zasugerował, że różne światopoglądy mają niezależną od siebie wartość, i warto je analizować według innych kryteriów niż tylko przewagi jednego nad drugim.
Pierwszą użyteczną dla nauk społecznych definicję, często przywoływaną przez antropologów kultury (Ibrahim, 1999; Bernasiewicz, 2008), stworzył Wiliam Dilthey , który wyróżnił trzy aspekty światopoglądu: doświadczenie świata, czyli doświadczenie życia (odczucie), obraz świata (intelekt), oraz ideał życia (wola). Takie strukturalne ujęcie światopoglądu u Diltheya (1987) podkreśla podstawowy poziom światopoglądu, jakim jest odczuwanie świata, na bazie którego „w toku refleksji wytwarza się obraz świata, z której na końcu człowiek wyprowadza pewien ideał życia” (Bernasiewicz, 2008 s.5). W swoich rozprawach „O istocie filozofii” (1907) oraz „Typy światopoglądów i ich rozwiniecie w systemach metafizycznych” (1911). Dilthey użył terminu światopogląd dla oznaczenia poglądów formułowanych w ramach takich systemów znaczeniowych jak religia, sztuka (głównie poezja i literatura) oraz filozofia. Światopoglądy rozumiane w ten sposób udzielały odpowiedzi na dwa pytania nurtujące ludzkość od zarania jej dziejów: zagadkę świata i zagadkę życia. Źródłem tak pojmowanego światopoglądu nie jest teoretyczne rozmyślanie ale doświadczenie życiowe, "Światopoglądy nie są wytworami czystego myślenia. Nie powstają z czystej woli poznania. ujęcie rzeczywistości jest ważnym momentem ich kształtowaniasię, jednakże tylko jednym z momentów. Wypływają one z postawy życiowej,z doświadczenia życiowego, ze struktury całości naszej psychiki" (Dilthey, 1911/1987, s. 131)
W rozumieniu współczesnej filozofii światopogląd oznacza podstawowe, poznawcze, afektywne i ewaluatywne założenia, które jednostka lub grupa społeczna tworzy na temat natury rzeczy. Założenia te mają istotny wpływ na organizację i percepcję takich aspektów ludzkiej egzystencji jak wiedza, polityka, ekonomia, religia, kultura, nauka i etyka. (Naugle, 2002) Według Diederika Aertsa z zespołem (1994) światopogląd (world-view) to ontologia, albo inaczej deskryptywny model świata, który powinien składać się z następujących sześciu elementów: 1) wyjaśnienie świata 2) futurologia czyli odpowiedź na pytanie dokąd zmierzamy 3) wartości, czyli odpowiedź na pytania etyczne – co powinniśmy robić ? 4) prakseologia czyli metody działania – jak możemy osiągnąć nasze cele? 5) epistemologia, teoria wiedzy – co jest prawdą a co fałszem? 6) Etiologia, czyli części składowe wraz z ich genezą. (Aerts i in., 1994).
Pojęcie Philosophy of life rozumiane jako światopogląd to również nazwa działu współczesnej filozofii zwierającego w sobie takie dziedziny jak filozofia środowiskowa, filozofia biologii etc. (Morioka, 2004).
II.2 Światopogląd w literaturze anglojezycznej
Pionierem w dziedzinie psychologii, który podjął się zdefiniowania światopoglądu, był Zygmunt Freud. Wetanschaung wg. niego to konstrukcja intelektualna rozwiązująca wszystkie nasze problemy egzystencjalne na podstawie jednej najważniejszej hipotezy. Innymi słowy światopogląd to zestaw indywidualnych i świadomych przekonań jednostki w zakresie filozofii stanowiących swego rodzaju „podręcznik życia” (Freud, 1932). Freud wyróżnił cztery podstawowe typy światopoglądów: Nauka, religia, filozofia i sztuka. Każdy światopogląd ma przynajmniej siedem aspektów/wymiarów odpowiadających na pytania: 1) epistemologiczne (o źródła prawdy) 2) kosmogoniczne (o źródła kosmosu ) 3) O źródło dobrostanu psychicznego 4) O relację determinizmu i koncepcji wolnej woli 5) ontologiczne (o materializm vs.spirytualizm) 6) o to czy myślenie jest magiczne czy przyczynowe? 7) o wiarę w nieświadome determinanty zachowania i psychiki. Twórcze rozwinięcie Freudowskiej teorii zaproponował Carl G. Jung (1997), który jako pierwszy uznał światopogląd za konieczny i nieodłączny element ludzkiej egzystencji, zawierający zestaw przekonań przekazywanych kulturowo. Jungowskie podejście podkreśla częściowo nieświadomy, emocjonalny charakter światopoglądu często odpornego na argumenty logiczne, oraz jego globalny wpływ na wolną wolę, zachowanie, poznanie oraz afekt.
Specyficzne, idiograficzne podejście do problematyki światopoglądu zaproponował George Kelly (1955), który w swojej teorii konstruktów osobistych, zakładał, że ludzie różnią się między sobą pod względem światopoglądowym co skutkuje odmiennym sposobem interpretowania rzczywistości. Kelly nie stworzył typologii światopoglądu jak również nie określił jego wymiarów, zuważył jedynie, że istnieje skończona ich ilość i mają one dwubiegunowy charakter.
Próbę stworzenia zintegrowanej teorii światopoglądu (worldview) w literaturze anglojęzycznej podjął Mark Koltko–Rivera (2000, 2003, 2004). Autor dokonał kompilacji wymiarów wchodzących w skład pojęcia światopoglądu wymienionych przez innych autorów, podzielił je na grupy oraz określił jakie są opcje w obrębie danego wymiaru. W efekcie powstało 8 grup zawierających 42 wymiary, w obrębie których istnieje 119 opcji. Przykładowo w grupie natura ludzka (human nature) mamy następujące wymiary: orientacja moralna, zmienność (mutability) i złożoność (complexity). Wymiary te posiadają odpowiednio następujące opcje: dobra-zła, zmienna-stała, złożona- prosta (Koltko-Riviera, 2004). Sam autor określił, że być może wymiarów w jego modelu jest zbyt dużo i można będzie po przeprowadzeniu badań i analizy czynnikowej część z nich wykluczyć. Wśród autorów przywołanych przez Koltko wyróżniają się dwa podejścia, które można określić jako typologiczne (Freud, 1932; Stace, 1962; Royce i in., 1978; Pepper, 1970 za: M. B. Smith, 1991), i wymiarowe ( Kelly, 1964; Wrightsman, 1963; Lerner, 1980). W podejściu typologicznym autorzy koncentrują się na stworzeniu i zdefiniowaniu kategorii światopoglądu do których na podstawie deklarowanych przez jednostkę poglądów można ją zakwalifikować, co jest użyteczne dla psychologii, ze względu na możliwości różnicowania populacji (Cieciuch, 2007), natomiast podejście wymiarowe, zorientowane jest na wyodrębnienie szeregu wymiarów (dimensions) składających sie łącznie na reprezentowany przez jednostkę światopogląd. Osobną grupę stanowią rozważania nad funkcją światopoglądu (Arndt, Greenberg, & Cook, 2002). Wydaje się że w nurcie typologicznym można zdefiniować niemalże nieskończoną ilość światopoglądów wyróżniając np. rozmaite światopoglądy polityczne (Lind, 2011) czy też religijne (Kitaro, 1993).
Konsolidacja dotychczasowych teorii dokonana przez Koltko-Riviere (2004) zaowocowała powstaniem następującej definicji światopoglądu. Światopogląd (worldview) to:
“sposób opisu wrzechświata i życia w nim zarówno w zakresie tego jak powinno być jak i tego jak w rzeczywistosci jest. Prezentowany przez jednostkę światopogląd jest zestawem przekonań, które zawierają ograniczone twierdzenia (statements) i założenia (assuptions) dotyczące tego co istnieje, a co nie (w rzeczywistości bądź w teorii), jakie obiekty lub doświadczenia są dobre bądź złe, oraz tego które cele, zachowania i relacje są pożądane a które wręcz przeciwnie. Światopogląd określa granice poznania, i działania, oraz sposób w jaki procesy te zachodzą. Oprócz definiowania możliwych do osiągnięcia celów jednostki, światopogląd określa również to które z nich powinny zostać osiągnięte. Założenia wchodzące w skład światopoglądu mogą być niepotwierdzone, a nawet niemożliwe do potwierdzenia, niemniej jednak ze względu na swoją nadrzędność (superordination) stanowią epistemologiczną i ontologiczną podstawę innych przekonań (beliefs) wnątrz systemu poglądów” (Koltko-Rivera, 2000, s. 2). Koltko-Riviera nie zajmował się tworzeniem typologii swiatopoglądów, ich analizą i związkami między określonymi typami światopoglądu a zachowaniem. Założył tylko, że takie związki moga zaistnieć. Założył również, że stworzony przez niego model daje podstawę metodologiczna do prowadzenia dalszych badań nad światopoglądem (Koltko, 2004). Wszystkie opisane dotychczas teorie mają charakter teoretyczny i prawdopodobnie nie były weryfikowane empirycznie. Lau i Lau (1996) twierdzą, że ich badanie nad obrazem siebie, rodziców i innych doroslych, jest pierwszym empirycznym studium na światopoglądem który określają mianem outlook. Skonstruowali oni prosta skalę, składająca się z dwunastu itemów, badającą przekonania na temat siebie, rodzicow i innych dorosłych, ktora nazwali outlook on life: how adolescents and children view the life-style of parents, adults and self. Uzyskane przez nich wyniki wykazały wysoką korelacje pomiedzy wynikami na skali oświatopoglądu ze stanem emocjonalnym osoby badanej. Im badziej pozytywny obraz siebie, dorosłych i rodziców, tym mniej depresyjne były osoby badane. Kahlenberg i In. (1996) zdefiniowali outlook on life, po prostu jako rodzaj przekonań religijnych i wykazali zależność pomiędzy przekonaniami teologicznymi a ilością problemów zdrowotnych. Inną definicją posłużył się zespół psychologów ze Szwecji w swojej analizie z perspektywy fenomenologicznej ruchu New Age jako specyficznego światopoglądu (outlook on life). Zdefiniowali oni światopogląd za Jeffnerem (1982 za: Norlander, Gard, Lindholm, 2003) jako teoretyczny, ewaluatywny zestaw przekonań, który nadaje niezbędne znaczenie globalnemu obrazowi człowieka i świata, oraz konstytuuje centralny system wartości, dostarczając mu form ekspresji emocji. (Norlander i in., 2003). Ashraf Kagee1 i David Dixon (2000), wykazali związek pomiedzy światopoglądem a zachowaniami promującymi zdrowie. Autorzy wykorzystali typologiczną teorię światopoglądu (world hypothesis) stworzoną przez Stephena Peppera (1970 za: Kagee1, Dixon 2000), który wyróżnił następujące rodzaje światopoglądu: empiryczny, mistyczny, formistyczny, mechaniczny, organicystyczny (organismic), i kontekstualistyczny. Funkcją światopoglądu w tym rozumieniu jest wyjaśnianie przyczynowości zjawisk w świecie (Koltko-Riviera, 2004). Z podziału Peppera skorzystał również zespół badaczy, który wykazał związki pomiędzy reprezentowanym światopoglądem a takimi cechami, jak pasywność i kreatywność, konformizm, styl poznawczy, poziom autonomii, poziom aktywności (Johnson, Germer, Efran i Overton, 1988). Ci sami autorzy wykazali również związek pomiędzy typem światopogladu reprezentowanego przez psychologów praktyków, a ich teoretyczną orientacją. William Lyddon (1992) wykazał, że klienci reprezentujący mechnistyczny światopogląd preferowali psychoterapie behawiorystyczną, natomiast ci którzy zostali zakwalifikowani do grupy reprezentującej światopogląd organicystyczny zdecydowanie skłaniali się ku podejściu systemowemu. Jak widać wśród badaczy brak zgodności co do definicji światopoglądu i w każdym badaniu jest on na potrzeby danej pracy inaczej definiowany. We wrzystkich cytowanych badaniach światopogląd diagnozowany był za pomocą kwestionariuszy.
II.3 Światopogląd w literaturze polskiej
Pierwszą w Polsce próbę ujęcia światopoglądu z perspektywy psychologicznej podjęli Stefan Szuman, Józef Pieter i Piotr Weryński (1933) dokonując opisu przekonań, celów i wartosci młodzieży, na podstawie analizy dzienniczków młodych ludzi. Zaowocowało to ciekawym , ujętym z perspektywy rozwojowej wglądem w umysłowość ówczesnej młodzieży. "Psychologia światopoglądu młodzieży" (Szuman, Pieter i Waryński, 1933) składa się z trzech części, przedstawiających kolejno problematykę idelizmu młodzieńczego, religijności i filozofowania młodzieży. W części poświeconej filozofowaniu, Pieter (1933) zwraca uwagą na powszechność tego zjawiska u młodzieży między czternastym a dwudziestym rokiem życia, i wprowadza pojecie światopoglądu na określenie zespołu mniej lub bardziej sprecyzowanych poglądów filozoficznych. Pieter zwraca uwagą na szczególny charakter filozofowania młodzieży, która oddaje się rozmyślaniom chętnie i często, co wynika z naturalnej w tym okresie tendencji do kwestionowania tego co zastane, i skutkuje stosunkowo gwałtownymi a czasami wręcz radykalnymi zmianami poglądów. W odróżnieniu od młodzieży dorośli, preferują raczej gotowe rozwiązania światopoglądowe, i niechętnie zmieniają swoje poglądy, gdyż wytrąca ich to z ustalonego rytmu życia. Odmienna jest również treść rozmyślań młodzieży i dorosłych, ci pierwsi skupiają się na zagadnieniach metafizycznych, problemie śmierci, sprawiedliwości, natomiast dorosłych zajmują raczej kwestie społeczne, polityczne i ekonomiczne. Dodatkowo u młodych filozofowanie jest silnie nasycone emocjami, a czasami bezkrytyczna wiara w rozum, charakterystyczna dla tego okresu rozwojowego wiąże się z obniżonym poziomem sceptycyzmu (ib.) Analiza treści filozofowania wykazała przewagę kwestii religii nad pozostałymi tematami i niemal brak rozważań z zakresu epistemologii. Pieter (1933) wyróżnił następujace typy filozofujących:
• Metafizycy zainteresowani sensem istnienia, zagadką bytu, zagadnieniami prawdy, tajemnicą świata
• Naukowcy, których charakteryzuje pozytywistyczna wiara w rozum i nauki przyrodnicze.
• Społecznicy. Ich zainteresowania skupiają się na kwestiach sprawiedliwości społecznej, prawa, państwa i historii
• Moraliści dla, których najistotniesze są kwestie humanistyczne, wartości, ludzkie zachowania i wybory. (Pieter, 1933)
Pieter (ib.) zwraca również uwagą na specyficzne przyczyny filozofowania młodzieży do których zaliczył: wzrost wiedzy i skłonnosci do krytykowania, załamanie się bezkrytycznej i naiwnej religijności, zależność od społeczeństwa, gwałtowne tempo rozwoju psychicznego (rozum, wola, uczucie), brak zawodu, wolny czas oraz mnogość podniet intelektualnych. Przyczyny ogólne, wspólne zarówno dla młodziezy jak i dorosłych to hiperfunkcja myślenia racjonalnego, uświadomienie i racjonalizacja popędu samozachowawczego oraz powstanie i przerost samowiedzy, czyli uświadomienie sobie przez podmiot różnicy między psychiką a światem. Hiperfunkcją myślenia racjonalnego nazywa Pieter absolutyzację pojęć przestrzeni, przyczynowości oraz celowości, co rodzi pytania o nieskończoność i ostateczne przyczyny oraz cele świata oraz człowieka. Uświadomienie i racjonalizacja popędu samozachowawczego oznacza uświadomiene sobie własnej śmiertelności, skończoności. Jak zauważa Jan Cieciuch (2007) wątek ten znalazł interesującą kontynuację w teorii opanowania trwogi, rozwijanej obecnie przez Greenberga, Pyszczynskiego, Solomona, Veedera, Kirklanda (1990). Ze względu na specyficzny charakter przemiany treści przekonań światopoglądowych młodzieży pomiedzy czternastym a dwudziestym rokiem życia, Pieter (1933) zaproponował model rozwoju światopoglądu, składający sie z pieciu następujących faz:
• rozbudzenie skłonności krytycznych,
• problematyka teologiczna i kosmologiczna,
• problematyka moralno-społeczna,
• krystalizowanie się poglądów (tradycjonalizm lub racjonalizm),
• zobojętnienie filozoficzne.
Z badań Bertleina i Kesserlinga dotyczących rozwoju myślenia młodzieży (Żebrowska, 1975) wynika, że między początkiem a połową ubiegłego wieku istotnie zmniejszyła się częstotliwość pojawiania się tematyki metafizycznej na rzecz problematyki społecznej oraz szczegółowych problemów życia codziennego we wrzystkich grupach wiekowych. W świetle tych wyników trudno stwierdzić czy przedstawiony powyżej model Pietera stanowi prawidłowość rozwojową. Z Pieterem zgadza się jednak Cieciuch (2007) twierdząc że kierunek rozwoju rozwój myślenia młodzieży od metafizyki do polityki oraz od ogólnych systemów do konkretnych sytuacji i problemów, może być zjawiskiem typowym dla rozwoju światopoglądu młodzieży. Ze wzgledu na szczególny charakter rozwoju światopoglądu w okresie adolescencji (Pieter, 1933; Gurycka 1991; Cieciuch, 2004), przyjęcie perspektywy rozwojowej w badaniu tego zjawiska, wydaje sie być jak najbardziej uzasadnione. Istotne dla psychologii rozwojowej teorie wskazują na kształtowanie się systemów wartości i przekonań światopoglądowych jako jedno z kluczowych zjawisk w okresie dorastania. Havighurst (1972) traktuje powstanie systemu wartości i światopoglądu jako jedno z zadań rozwojowych. Erikson (1950) twierdzi, że wartości i światopogląd stanowią jedną ze sfer poszukiwania tożsamości, co jest najważniejszym procesem w okresie dorastania.
Obszerna bibliografia polskich prac psychologicznych dotyczących pojecia światopoglądu przygotowana przez Zycha (1983) wskazuje na to, że pojecie to często było ideologizowane, bądź też sprowadzone do kwestii religijności. Jak pisze Antonina Gurycka (1996, s. 8) "Interesować się światopoglądem znaczyło włączyć sie w walkę ideologiczną, opowiedzieć sie po jakiejs stronie a tego nauka nie powinna czynić". W tą "ideologiczną" perspektywę wpisują się takie prace jak np. analiza światopoglądu Alberta Schweitzera (Lewandowska, 1991 za: Gurycka 1996), czy też praca nad światopoglądem ukształtowanym przez kulturę socjalistyczną (Tonalski, 1989 za: Gurycka 1996). W pracy Czerniaka i Talipowa (1985 za: Gurycka, 1996) rozważana jest kwestia kształtowania się świadomości socjalistycznej, przy czym autorzy, jak zauważa Górycka, dotykają w tej pracy problemu związków pomiędzy „świadomością potoczną” a „świadomością teoretyczną”. To rozróżnienie pomiędzy wiedzą własną, potoczną a wiedzą naukową pojawia się w większości omawianych prac (Thom, 1987; Jadacki, 1987) obok drugiego naważniejszego elementu, jakim jest próba ustalenia genezy światopoglądu. Przykładem ograniczenia znaczenia światopoglądu do przekonań teologicznych jest badanie Katarzyny Niekludow (2000), w którym „pogląd na świat” badany jest za pomocą polskiego kwestionariusza wiary i korelowany z poczuciem sensu i zadowoleniem z życia.
Kompleksową charakterystykę światopoglądu zawiera koncepcja Mirosławy Olearnik (1977), w której światopogląd składa się z pięciu wymiarów/postaw. Wyróżniono: postawy religijne, naukowe, ideowe, moralne oraz życiowe. Zdzisław Cackowski (1976) zaproponował typologię światopoglądów, składającą się aż z sześćdziesięciu czterech typów. Kolejną ciekawą całościową koncepcję Światotpoglądu, która dodatkowo była weryfikowana w badaniach, zaproponował Tadeusz Mądrzycki (2002). Dokonał on rozróżnienia pomiędzy pomiędzy światopogladem a poglądem na świat. Światopogląd to system przekonań grupy ludzi i pozostaje raczej w sferze zainteresowania socjologów i filozofów, natomiast pogląd na świat interesujacy psychologów, jest systemem przekonań indywidualnych. Madrzycki (2002) wyodrebnił następujace składniki światopoglądu:
• poglądy dotyczące powstania świata i człowieka,
• poglądy dotyczące sił rządzących światem,
• poglądy dotyczące tego, czy świat jest dobrze urządzony i sprawiedliwy,
• poglądy na temat człowieka – czy człowiek jest racjonalny, uczciwy.
Formalne aspekty swiatopogladu posiadają w tej teorii cztery wymiary:
• złożoność, czyli liczbę przekonań.
• spójność, czyli treściowa i afektywna zgodność przekonań.
• otwartość, czyli zdolność przekształcania systemu pod wpływem nowych informacji.
• racjonalność, wyrażana rolą racjonalnych przesłanek w konstrukcji przekonań i ich uzasadnianiu.
Wymienione powyżej elementy treściowe stały się przedmiotem badań Skrzypińskiej (2002 za: Cieciuch 2007). Autorka zastosowała w badaniach baterię pięciu kwestionariuszy, które miały na celu zbadanie wiary w siły, które stworzyły świat i człowieka; wiary w siły decydujące o losach świata; wiary w siły decydujące o losach człowieka; wiary w świat sprawiedliwy, oraz wiary w człowieka. W zakresie sił, które stworzyły świat, 56,8% badanych wskazało Boga, 14,4% – prawa natury, 11% – Wielki Wybuch. W zakresie sił, które stworzyły człowieka, wyniki były dość zbliżone, jeśli chodzi o udział Boga. 55,7% badanych wskazało Boga jako stworzyciela człowieka, 20,3% – ewolucję, 14,7% – prawa natury. W zakresie sił decydujących o losach świata zdecydowana większość badanych wskazywała innych ludzi, człowieka i naturę. W zakresie sił decydujących o losac...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]