Żeromski Stefan - Pod pierzyną, Żeromski
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Pod pierzyną
Z dziennika
Imieniny pani Heleny... Jedziemy! Serce uderzać
przestaje ze szczęścia: zobaczę ją, napatrzę się bogactwa
jasnorudych włosów, ust z lekko pochyloną dolną wargą,
oczu tajemniczych, bez blasku, milczących, zamglonych,
bladoniebieskich, oczu istot przeżytych, z wystygłymi
sercami, jak mawiać zwykli utalentowani a tendencyjni
beletryści, według mnie zaś oczu istot wyższego gatunku,
mówiących to tylko, co mówić można, co mówić każe
konwenans.
Zresztą... co mnie obchodzą beletryści?... Myślę o tej
chwili, gdy zwróci z wolna w moją stronę prześliczną głowę i
spojrzy śmiało a zimno. Tęsknię za tobą, spojrzenie bogini'...
Tak, nie jest to feblik; to głębia - to, że się tak wysłowię,
ocean.
Znam dobrze historię pani Heleny; wiem, że przed mężem
jej, nie mniej szanownym jak dystyngowanym panem
Stanisławem, był ktoś, kto uczył ją muzyki i śpiewu oraz
wyśpiewał jej więcej, niż powinien był wyśpiewać; wiem, że
następnie cały rok przepędziła w Palermo; wiem i coś więcej
- i dlatego właśnie, otwarcie mówiąc, to w niej przede
wszystkim uwielbiam, czym gardzę... Wyzyskać sytuację -
jest to filozofia jedyna, jaką rządzimy się zawsze, n'est-ce
pas?
Zaprzężono Bohuna i Figlarkę do ogromnego wasąga;
główny furman Ludwik (ów sławny na cały nasz powiat
Ludwik z przysłowiem "tego" i głową w kształcie wazy) w
garść plunął, lejce ujął i jest "fertyk" pod gankiem.
Fraki, krawaty rautowe, brody "wymierzwinione", na lewej
stronie każdego czoła po loczku - dżentelmeni; mało
powiedzieć dżentelmeni - kwiaty!
Wsuwamy się w futra, wskakujemy, jedziemy. Jest nas
czterech tylko, lecz śmiało orzec mogę, że w wasągu naszym
jedzie inteligencja, jedzie dowcip, jedzie szyk i, że tak
powiem, filozofia naszego powiatu.
Mróz jest duży. W zimnym powietrzu lecą drobniutkie
pytki śniegu, mieszają się z iskrami mrozu, które zdziera z
lodówki wiatr straszliwy, dmący nieznośnie, monotonnie, z
cichym, ledwo dosłyszalnym, namiętnym drżeniem, co
usypia i przeraża. Na nieobjętych okiem obszarach mkną po
wierzchu skorupy śnieżnej niby dymy białe, leniwe,
przejrzyste, sypkie jak piasek - mkną aż do umęczenia
wzroku i przepadają w dali, roztapiając się w ogromie
niebieskim.
Drogi po odwilży oślizgły jak szklanki. Konie idą pod lada
górkę - według orzeczenia Ludwika - "pyskami się
podpierający", z góry zjeżdżają na tylnych nogach,
przednimi, niby w menuecie, drepcąc. Łamią się pod ocelami
kopyt lody w kałużach, koła wrzynają się w skorupę
śniegową, nosy się nikczemnie czerwienią... Aby prędzej!
Istnieją od nas do Kabzic dwie drogi: gościniec i tak
zwana "na rzekę".
- Na rzekę pojedziemy, jaśnie... tego? - pyta Ludwik. -
Można chyba będzie - odpowiadamy zbiorowo - dużo bowiem
jest bliżej.
Jedziemy "na rzekę". Po upływie pół godziny, minąwszy
długą wieś Biebrzczyn, dojeżdżamy nad brzeg rzeki, słusznie
zupełnie dla usprawiedliwienia nazwy drogi - istniejącej.
Przejechać ją trzeba w bród w tym właśnie miejscu, gdzie
tworzy ona szeroką szyję kilkudziesięciomorgowego stawu.
Powierzchnię wody kryje dość cienka, śniegiem przyprószona
błona lodu.
- Pod tym lodem jest woda, pod tą wodą jest... tego...
twardy - tłumaczy nam "do wyrozumiałości" oraz dla
odegna-nia strachu nasz furman.
- A jeśli nie ma... tego?
- Ale, hale! - powiada dumnie i, powiem nawet,
pogardliwie.
Powiedziawszy to dumnie i pogardliwie, puszcza konie
ostrożnie z początku, następnie tnie je batem z całej swej
furmańskiej siły. Jesteśmy na środku rzeki, zbliżamy się ku
przeciwległemu brzegowi, gdy nagle lód, ów drugi, z
łoskotem pęka - i naprzód Bohun a następnie Figlarka
wpadają w wodę tak, że widać tylko kleszczyny chomąt i łby;
wózek chwieje się na prawo, na lewo, i z wolna,
melancholijnie tonie wraz z olbrzymią krą, którą oberwał.
Fontanny wody zaczynają bulgotać przez półkoszki, zalewają
miejsca na nogi, przód wózka zanurza się tak, że woda
przechodzi przez wierzch.
Dżentelmeni, piśniecie spazmatyczne wydawszy,
wyskakiwać poczynają z zadziwiającą szybkością: mr Jean
skacze na przepływającą krę, z niej usiłuje dostać się na ląd;
za jego przykładem idzie pan Zygmunt i Henryk. Widzę nagle
rozpierzchającą się wodę, połę czyjegoś haweloka w czyjejś
pięści, dwie zadarte do góry nogi w wysokich kaloszach i
czarnych niezapominajkach, czarne wąsiki, ogoloną brodę i
rozwarte szeroko usta o cal nad powierzchnią wody... Oho!
Szczęściem nie topi się żaden dżentelmen - owszem,
wyłażą na brzeg, w straszliwych, co prawda, postaciach.
Dziwne tam podskakiwania robią na jednej nodze, na dwu,
szczególne przykucnienia, biegając po brzegu już to jak
zające, już jak dzikie rumaki, wrzeszczą nadludzko, czasami
nawet po prostu wyją. Na bryce pozostaję ja i Ludwik.
Stajemy na siedzeniu, które woda podmywa; konie rzucają
się, piersiami biją w krawędź lodu, na którym leżą ich
pyski... Siedzimy w studni; dokoła jest cembrowina lodu,
oddalona od nas o kilka łokci. Woda z diabelskim szmerem
płynie przez wózek; konie narowią się, wskakuje jeden
drugiemu na grzbiet, łamią dyszel, rwą postronki.
- Heu! me miserum! - myślę sobie... Nie mogę już
wyskoczyć, ponieważ kry odpłynęły; jeśli zaś nie wyskoczę,
to lada chwila wózek się wywróci lub woda wasąg zniesie,
nasiąknę w moich ogromnych niedźwiedziach wodą jak
cukier... Na dobitkę Ludwik zgłupiał najzupełniej: stoi obok
mnie na siedzeniu, powtarzając melancholijnie:
- Masz teraz... tego... i tego... - jakby chciał
przepowiednię mi określić: - Teraz się tu już, jucho jedna,
utopisz...
Wieś Biebrzczyn odległą jest od rzeki o jakie pół wiorsty...
Na rozpaczliwe beknięcie dżentelmenów i nasze z Ludwikiem
ryczenie o pomoc wysuwają się z chałup chłopi, stoją,
"mendykują", wreszcie rusza ku nam jeden z drągiem, drugi
z żerdzią, trzeci z siekierą, z powrozem. Przybiega ich nad
brzeg gromadka; stanęli i znowu mendykują...
Czuję, że słabo mi się robi na myśl straszliwą, tę
mianowicie, iż pomendykują, podziwują się i pójdą.
Aż oto jeden z gromady zdejmuje kożuch, pasikiem
opasuje krótki "spencerek", bierze w garść drąg i idzie ku
nam...
- "I mieszkało między nami" - powiada Ludwik, a patrzy
na mnie tak, jakby miał chęć mię ucałować.
Idzie chłop, a drągiem w lód bije. Złamał zwierzchnią
skorupę, wpadł w wodę po pas, stoi na owym drugim lodzie,
podnosi żerdź w górę i bije z całej mocy; co palnie w lód, to
chrapnie przeciągle: chcha! - a bije. Rozpierzcha się woda,
zalewa całego; ten nic... bije.
- Chce niby krawędź lodu, tamtą "warstwę", jaśnie...
tego... oberwać - oświeca mię Ludwik - żeby konie mogły
niby tego...
Na nic. Spodnia warstwa drągiem urwać się nie da. Stanął
chłop, wodę z twarzy otarł i poczyna rozbijać zwierzchni lód.
Potłukł go na drobne kawałki kry i doradził Ludwikowi
podciąć konie. Podciął Ludwik, wyskoczyły z głębi wody na
twardy lód i stoją nad nami, siedzącymi w dole.
- Ruszajcie no, Ludwik - powiada chłop - może się
wzniesie.
- Co ci się ma wznieść, kiedy śnice pod lód... i pokój...
- A no, rżnijcie batem, bo to na nic!
"Rżnie" batem mój Ludwik, aż woda od wierzgania koni
na nas strumieniami leci, lecz wózek tylko bardziej pod lód
się podsuwa.
- To nic nie będzie z tego interesu - mówi chłop do mnie.
- Panie, ja pana wyniosę.
- Alboż mię udźwigniecie? - pytam słodko.
- Hii... - zaśmiał się pogardliwie. - Nie bój się, chudziaku,
nic.
Przebaczam chamowi owo "chudziaku", ponieważ trzęsie
mię jakaś diabla febra z przerażenia. On tymczasem wbija
drąg w dno rzeki, sam staje na skraju lodownika, plecami do
mnie odwrócony, na drągu opiera ręce i powiada:
- Skikoj, panie, ino leciuśko.
Stoję jak kolos rodyjski na literkach wózka... mam
wykonać skok nad głębią wody... A jeśli nie trafię na te plecy
szerokie, niedźwiedzie? O, rozpaczy!
- Noże, ma-li! - woła chłop.
- "...Ale nas ode złego..." - i hop! Trafiłem! Jestem już na
plecach chłopa, obejmuję go za szyję tak serdecznie, tak
mocno! Zachwiał się, pochylił tak, że twarzą dostawał do
wody, wysapał się, wyprostował i wolno posuwać począł.
Rękami oparłszy mu się na ramionach, nogami go w pasie
objąwszy, wisiałem jak mama żaba, do najwyższego stopnia
nieestetycznie. Woda była chłopu po pas.
Szedł, nogi po kilka cali posuwając; odgarniał rękami
zbitą masę kry zsiadającą się wokoło. Spodnia warstwa lodu
podziurawioną była, kilka razy noga wpadała mu w przepaść;
wtedy stawał i cały dwustofuntowy mój ciężar utrzymywał na
jednej nodze, drugą ostrożnie z dziury wydostawał i
przyduszonym głosem mówił ze złością:
- Trzymać się ta równo! nie gibotać!
Dziwię się dziś, jakim cudem nie dałem mu wówczas tak
zwane "w łeb" za wyrażone w tej formie przestrogi - ale
wówczas... byliśmy nad przepaścią, na załamujących się
lodach, na usuwającym się oparciu stóp. Była nawet
wówczas sekunda taka, że wśród przejmującego mię do
szpiku kości strachu uwierzyłem, jako mrzonki o równości
ucieleśniają się... na załamanych lodach.
Po kwadransie piekielnej wędrówki wyniósł mię wreszcie
na brzeg suchy, postawił na ziemi jak worek żyta i jak dzik
sapnął:
- Uhaa!
Rozczuliło mi się serce: wyjąłem rubla (jak Boga
kocham!) i dałem mu całego. Gdy mię pod nogi podjął, a
potem stał bez czapki, przypatrywałem mu się-z serdeczną
jakąś, szczególną, niewypowiedzianą radością: silny jak słoń,
od konia wytrwalszy, a taki dobry nadzwyczajnie,
niewypowiedzianie dobry!
Na szerokiej jego, brzydkiej twarzy rozlewała się radość
(na widok zapewne otrzymanego rubla) - lecz oprócz niej
było coś innego jeszcze - duma chamska: ani chrześcijańska,
ani wysoka, lecz chłopska "dobroć" taka: "kiejem dobry, to
dobry, i basta!" Pamiętam, że na sekundę poczułem ku
chłopu temu coś takiego, coś... o tyle szczególnego, o ile
nieprzyzwoitego.
- Nie zimno warn? - spytałem go czule.
- W cholewy mi się, ścierwa, nalało - mruknął i poszedł po
pozostałych na przeciwległym brzegu dżentelmenów.
Przeniósł ich po kolei, tak jak mnie, "na barana". Wkrótce
poczęli wszyscy trzej dziwnie energicznie "rwać" ku wsi, na
obraz i podobieństwo koników polnych. Ja toczyłem się za
nimi w wielkich niedźwiedziach, z całą już stanowi memu
należną, rzec mogę, powagą.
Gdym doszedł do pierwszej chałupy, należącej właśnie do
Pyzika Jacka, wybawcy naszego, zastałem wszystkich trzech
dżentelmenów... pod pierzyną.
Leżeli, jak jeden mąż, obok siebie, pozbawieni fraków,
niezapominajek, krawatów, koszul itd., milczenie ponure,
nieszczęściu przynależne, zachowując. Co za ruina fryzur!
jaka dewastacja wąsów! Nosy koloru wody, szczególniejsze
dzwonienie zębami, tragedia w wejrzeniach... Fraki od
Chabou suszą się na grzędzie obok sukman, kożuchów i
"szmat" babskich; koszule wygrzewa przed ogniem
Pyzikowa; kamaszki szoruje wiechciem chłopak. Usiadłem na
skrzyni, malowanej w zielone, niebywałego wyglądu kwiaty,
u wezgłowia werka zdolnego całe pokolenia podtrzymać, i
zaprawdę zasmuciłem się. Jakżeż to? Wyższe społeczeństwa
naszego warstwy w tej postawie, pod pierzyną?...
- Szlachta wchodzi w lud i staje się ludem... - dzwoniąc
zębami wykrztusił zawsze dowcipny pan Henryk.
Z najtragiczniejszego położenia umie wyczerpnąć coś
wesołego.
- Czemuż szwarcówki nie pije, jeśli się staje ludem? - nie
otwierając oczu wydzwonił nasz filozof powiatowy, pełniący
jednocześnie obowiązki tegoż powiatu pieczeniarza.
- Macie galicjankę, matka? - pyta pan Jan.
- Któż, ja? jaśnie panie?
Chłop czy baba, ilekroć zaprzeczyć nie może, a twierdząco
na pytanie odpowiedzieć nie chce, zada na pewno takie
"któż, ja?", a namyśla się tymczasem nad odpowiedzią.
- No, wy.
- E, mój ta za tym nie chodzi...
- Chodzi czy nie chodzi, dawajcie!
Otwarła babina do komory i wyniosła zieloną butelczynę...
Dżentelmeni palnęli po kieliszku.
- Encore une fois! - powiada filozof.
- Encore une fois! - odpowiada chór.
Otucha niejaka wstąpiła w nas wszystkich.
Wchodzi tymczasem Pyzik, zdejmuje czapkę i uśmiecha
się. Skromnie usiadł sobie na ławie; woda zeń płynie
strumieniem.
- Jagna! - powiada do żony - dej no onucki.
- Ajno, pódź-ze! stoplołeś się, to se cierp...
- Nygus baba - mruknął do nas poufale, a potem ściągnął
buty, wodę z nich wylał, obwinął nogi zmoczonymi
gałganami i zabrał się do wyjścia.
- Gdzież wy idziecie, gospodarzu? - zapytaliśmy.
- Wywlecemy a to z furmanem wózek.
- A gdzież reszta tamtych... cha... te!... gospodarzy?
- Poszły, psiakość, do domów. Zmarzły, psubraty. Zaśmiał
się i poszedł. Nastała cisza. Pyzikowa suszyła trzecią już z
rzędu koszulę, wyżymała spodnie itd., przybierając skromną
minę. Dżentelmeni, odtajawszy, ducha nawet figlarności
nabierać poczęli; mnie tylko ogarniała rozpacz: wieczór
nadchodził, nie zobaczę jej...
W chałupie śmierdziały kartofle, kożuchy, buty, pomyje,
jakieś tłuszcze, wreszcie specjalnie chłopski zapach,
siarkowodór, czy jak się tam nazywa...
Patrzałem leniwie na suchotniczych świętych
częstochowskiego pędzla, na ławę z poręczą przy łóżku, na
straszliwy piec z kominem, na płową czuprynę chłopaka
[ Pobierz całość w formacie PDF ]